Μενέλαος Χαραλαμπίδης: Με την ΕΠΟΝ καταρρέει ο παλιός κόσμος

Συνέντευξη στη Νατάσα Κεφαλληνού

NK: Στις 23/2 συμπληρώνονται 70 χρόνια από την ίδρυση της ΕΠΟΝ.  Ποια ήταν η συμβολή της στο αντιστασιακό κίνημα στην Ελλάδα;

ΜΧ: Αρχικά θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η ΕΠΟΝ δημιουργήθηκε σε μία φάση όπου το αντιστασιακό κίνημα βρισκόταν στην κορύφωση του.  Ακριβώς τις ημέρες που ιδρύθηκε επίσημα είχαμε τις τεράστιες κινητοποιήσεις ενάντια στην πολιτική επιστράτευση και τη μεγαλύτερη πολιτική νίκη του ΕΑΜ, την απόσυρση του μέτρου αυτού. Η συμβολή της ΕΠΟΝ στο αντιστασιακό κίνημα της Αθήνας είναι τεράστια: Πρώτα από όλα στελέχωσε τον ΕΛΑΣ Αθήνας, ο οποίος ενεργοποιήθηκε ουσιαστικά τον Σεπτέμβριο του 1943, εξοπλιζόμενος με το στρατιωτικό υλικό των αποχωρούντων Ιταλών μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας αλλά και τις συνοικιακές οργανώσεις, που άρχισαν να αναπτύσσονται το 1943. Πριν την ίδρυση της ΕΠΟΝ, πολλοί νέοι, κυρίως φοιτητές, συμμετείχαν στην ΟΚΝΕ ή το ΕΑΜ Νέων (οργανώσεις που αυτοδιαλύθηκαν και προσχώρησαν στην ΕΠΟΝ)  και είχαν πάρει μέρος στις μαζικές κινητοποιήσεις του 1942-’43, αλλά και στους αγώνες που γίνονταν στους μαζικούς χώρους εκπαίδευσης και εργασίας, αποκτώντας εμπειρία στην οργάνωση και υλοποίηση του παράνομου αγώνα. Με την ίδρυση της ΕΠΟΝ διασκορπίστηκαν σε όλο το λεκανοπέδιο και ανέλαβαν γραμματείς των συνοικιακών της οργανώσεων σε Αθήνα και Πειραιά μεταφέροντας την εμπειρία τους από τους μαζικούς χώρους (εργασίας και εκπαίδευσης) στις συνοικίες. Μια άλλη σημαντική συμβολή της ΕΠΟΝ έχει να κάνει με το προνοιακό έργο των εαμικών οργανώσεων, μιας και τα μέλη της, μαζί με την Εθνική Αλληλεγγύη, που είχε ξεκινήσει τα έργο αυτό από το 1941, έστησαν σειρά από προνοιακούς μηχανισμούς στις συνοικίες, από τα συσσίτια μέχρι τη δημιουργία ιατρικών σταθμών ή τη συγκρότηση επιτροπών κατοίκων που διεκδικούσαν την ικανοποίηση ποικίλων αιτημάτων με παραστάσεις σε υπουργεία και υπηρεσίες.

ΝΚ: Η «στράτευση» στην ΕΠΟΝ διαμόρφωσε μια νέα κοσμοαντίληψη στη νεολαία της εποχής;

ΜΧ: Μέσα από την ΕΠΟΝ η νεολαία απέκτησε μια νέα, ξεχωριστή, διακριτή ταυτότητα, η οποία δεν ήταν μόνο πολιτική αλλά και κοινωνική, πολιτισμική. Δηλαδή οι νέοι μέσα από την ένταξη τους αποκτούν μια καινούργια κουλτούρα, με πυρήνα την ίδια την έννοια της δράσης. Αυτό που τους «τραβούσε» στην ΕΠΟΝ δεν ήταν τόσο οι θεωρητικές συζητήσεις και οι ιδεολογικές αναζητήσεις, αλλά η ίδια η δράση. Είναι εντυπωσιακό πώς κινητοποιούσε τους νέους το γεγονός ότι π.χ. το βράδυ θα συγκροτούσαν ένα συνεργείο αναγραφής συνθημάτων ή μοιράσματος παράνομου Τύπου κ.ά. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η ΕΠΟΝ έφερε κορίτσια και αγόρια μαζί σε ένα περιβάλλον απόλυτης ισότητας. Υπήρχαν περιπτώσεις όπου γραμματείς ολόκληρων συνοικιών ήταν κορίτσια και κάτω από αυτές δρούσαν οι τοπικές οργανώσεις. Γενικότερα αυτό που δημιουργείται στην Κατοχή, το οποίο δεν το έχει επισημάνει ιδιαίτερα η έρευνα, είναι ότι ουσιαστικά καταρρέει ο παλιός κόσμος, ο οποίος στα μάτια της νεολαίας ταυτίζεται με τον κόσμο των μεγάλων. Αν κάποιος διαβάσει το ιδρυτικό της ΠΕΑΝ, που είναι μια καθαρά νεολαιίστική σοσιαλίζουσα οργάνωση, θα δει ότι κατακεραυνώνουν τους μεγαλύτερους ως τους ανθρώπους που δεν αντιστάθηκαν στο φασισμό του Μεταξά.

ΝΚ: Με την ΕΠΟΝ δηλαδή γίνεται μια οργανωτική στροφή από τους μαζικούς χώρους εκπαίδευσης και δουλειάς στις συνοικίες. Για ποιους λόγου προκρίθηκε αυτή η μετάβαση;

Από το 1942 η Επιτροπή Πόλης του ΕΑΜ στην Αθήνα αλλά και η ΚΕ του ΚΚΕ προσπαθούν να σπάσουν τις προπολεμικές κομμουνιστικές νοοτροπίες στην οργάνωση του παράνομου αγώνα, όπως η πρακτική της τριάδας, της συνωμοτικής οργάνωσης με τα πολύ αυστηρά μέτρα. Με τις μαζικές κινητοποιήσεις του 1942 κατανοούν ότι δεν  μπορούν να συνεχίσουν έτσι, καθώς υπήρχαν πλέον τεράστιες κοινωνικές διαθεσιμότητες, οι οποίες παρέμεναν ανεκμετάλλευτες. Ήδη από τότε ξεκινά μια έντονη προσπάθεια να σπάσουν οι σεχταριστικές, όπως τις ονόμαζαν, αντιλήψεις για τις εαμικές οργανώσεις και να μπορέσουν αυτές να ανοίξουν όλο και περισσότερο προς το δοκιμαζόμενο λαό. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η δημιουργία της ΕΠΟΝ. Ας μην ξεχνάμε ότι η δαιμονοποίηση του ΚΚΕ από το καθεστώς Μεταξά λειτουργούσε ως τροχοπέδη για την ένταξη πολλών νέων στην κομματική ΟΚΝΕ ή ακόμη και στο ΕΑΜ Νέων, που το θεωρούσαν καρικατούρα της ΟΚΝΕ. Έτσι η ΕΠΟΝ έδωσε τη δυνατότητα σε ανθρώπους που δεν ταυτίζονταν με το κομμουνιστικό κόμμα ή ακόμη ήταν απέναντι του, να μπουν σε μια πατριωτική οργάνωση που μάχονταν για την απελευθέρωση της χώρας. Ο άλλος παράγοντας που οδήγησε στη στροφή από τους μαζικούς χώρους στις συνοικίες είχε να κάνει με την τακτική που ακολούθησε η κυβέρνηση Ράλλη, την πολιτική του σκληρού αντικομμουνισμού που οδήγησε στην αιματηρή καταστολή των διαδηλώσεων του 1943. Σε αυτό το πλαίσιο, το ΕΑΜ δεν μπορούσε πλέον να συνεχίσει με την ίδια αντιστασιακή τακτική, δηλαδή τις μαζικές κινητοποιήσεις στο κέντρο της Αθήνας, οπότε έπρεπε να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες. Στις συνοικίες άλλωστε οι εαμικές οργανώσεις μπορούσαν να βρουν ελεύθερο περιβάλλον για να κινηθούν και να μαζικοποιηθούν.

ΝΚ: Η πολιτική επιλογή του ΚΚΕ και του ΕΑΜ να ιδρύσουν μια αυτοτελής οργάνωση νεολαίας ήταν και αποτέλεσμα της ανάδυσης ενός νέου κοινωνικού υποκειμένου – της νεολαίας; 

ΜΧ: Το ΚΚΕ πριν την Κατοχή δεν ήταν μαζικό κόμμα, ωστόσο υπήρχε η εμπειρία των προπολεμικών κομμουνιστών στην οργάνωση του παράνομου αγώνα, η οποία όμως είχε δοκιμαστεί σε πολύ στενά, αριθμητικά και κοινωνικά, πλαίσια. Το εαμικό αντιστασιακό κίνημα χαρακτηρίστηκε από την προσαρμογή αυτών των πρακτικών σε ένα λαϊκό κίνημα που δημιουργήθηκε «από τα κάτω» και έψαχνε τρόπους να εκφραστεί. Οπότε το ΕΑΜ ουσιαστικά προσέφερε μέσα στην Κατοχή μια πλατφόρμα δράσεων άμεσα επηρεασμένη από αυτό που ζητούσε η ίδια η κοινωνία, μια πλατφόρμα η οποία διαμορφώθηκε από τους ανθρώπους που μπήκαν στο ΕΑΜ και το ΚΚΕ στην περίοδο της Κατοχής. Στην ουσία έχουμε μια αμφίδρομη σχέση, είναι αυτό που έλεγε ο Άγγελος Ελεφάντης: «το κόμμα κάνει το κίνημα και το κίνημα το κόμμα». Όλο αυτό ήταν πολύ μακριά από την αντίληψη που λέει ότι υπήρχαν συγκεκριμένες «γραμμές» που κατέβαιναν μέχρι τη βάση και όλο αυτό το κίνημα ήταν ένα δημιούργημα της ηγεσίας. Πρόκειται για μια διαδικασία συνεχών μετασχηματισμών και προσαρμογών που θα επιτρέψει στην ηγεσία -λαμβάνοντας τα μηνύματα που έρχονται από τη βάση- να προχωρήσει στη δημιουργία αυτού του μαζικού κινήματος. Άλλωστε αυτή είναι η διαφορά του ΕΑΜ από τις υπόλοιπες αντιστασιακές οργανώσεις. Το ΕΑΜ από την αρχή ξεκαθαρίζει ότι θέλει να κάνει ένα κίνημα και όχι απλά μια αντιστασιακή οργάνωση, όπως οι υπόλοιπες, προσδοκώντας να ανατρέψει μετά τον πόλεμο την προπολεμική πολιτική κατάσταση, το πολιτικό και κοινωνικό καθεστώς. Οι υπόλοιπες οργανώσεις κινιόντουσαν σε μια λογική μεταρρυθμίσεων.

ΝΚ: Ποιες νέες συνθήκες συντελέστηκαν ώστε η νεολαία να μπει τόσο απότομα στο προσκήνιο; 

ΧΜ:. Η νεολαία μέχρι και την περίοδο του Μεταξά ήταν κοινωνικά και πολιτικά περιθωριοποιημένη. Στην Κατοχή, λόγω της βαθύτατης κοινωνικής -όχι μόνο πολιτικής ή οικονομικής- κρίσης, του πολιτικού κενού που δημιουργήθηκε και της διάλυσης του κρατικού μηχανισμού, η νεολαία αυτονομήθηκε από τους φορείς ελέγχου και πειθαρχίας. Στρατός δεν υπήρχε, η ΕΟΝ έχει διαλυθεί, το σχολείο μετατράπηκε από χώρο πειθάρχησης σε χώρο αντίστασης και η οικογενειακή ιεραρχία ανατράπηκε πλήρως: οι νέοι από πειθήνια όργανα των γονιών τους ανέλαβαν κατά τη διάρκεια του κατοχικού λιμού αποφασιστικές ευθύνες για την επιβίωση των γονιών τους, κερδίζοντας μια πρωτόγνωρη ελευθερία δράσης και επιλογών.

ΝΚ: Ποιοι ήταν οι λόγοι ένταξης των νέων στην ΕΠΟΝ;

ΜΧ: Οι λόγοι ήταν κυρίως πατριωτικοί. Αξίζει να σημειώσουμε ότι η ελληνική περίπτωση αποτελεί μια ιδιαιτερότητα: ενώ όλες οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες κατακτήθηκαν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα από τις γερμανικές δυνάμεις (μετά από μάχες λίγων ημερών, το πολύ δύο-τριών εβδομάδων), στην ελληνική περίπτωση είχε προηγηθεί η νίκη στο αλβανικό μέτωπο, η οποία ήταν η πρώτη ήττα του Άξονα στην Ευρώπη. Το γεγονός αυτό είχε δημιουργήσει τεράστια έξαρση του πατριωτικού αισθήματος και είχε προξενήσει ιδιαίτερη εντύπωση στη νεολαία. Αυτή η έξαρση καταπνίγηκε μετά την εισβολή των Γερμανών. Κατά αυτό τον τρόπο, η Κατοχή στην Ελλάδα δεν ξεκίνησε με ηττοπάθεια αλλά με αγανάκτηση, που εδράζονταν στο ότι οι νικητές του πολέμου βρέθηκαν όχι μόνο ηττημένοι αλλά και κατεκτημένοι. Ένα άλλος λόγος ένταξης, ήταν η πάρα πολύ έξυπνη τακτική ενεργοποίησης των κοινωνικών δικτύων από την ΕΠΟΝ και τις εαμικές οργανώσεις.  Με κάθε νέο ή νέα που εντασσόταν στην ΕΠΟΝ έμπαινε μαζί, ανεπίσημα, ολόκληρο το συγγενικό και φιλικό του δίκτυο, το οποίο αναλάμβανε να τον προστατεύσει κατά τη διάρκεια της αντιστασιακής του δράσης. Τα μέλη της ΕΠΟΝ δεν δρούσαν αποκομμένα πάνω στο βουνό, αλλά μέσα στις ίδιες γειτονιές που ζούσαν, οπότε αυτό κινητοποιούσε όλα τα δίκτυα που δραστηριοποιούταν στις συγκεκριμένες περιοχές, τα οποία προσέφεραν μια τεράστια υπηρεσία στο αντιστασιακό κίνημα. Άλλωστε σε μια τόσο ασφυκτικά ελεγχόμενη περιοχή όπως η πρωτεύουσα (με πολλαπλούς σταθμούς διοίκησης των ιταλικών και γερμανικών αρχών) καμία οργάνωση, όχι μόνο το ΕΑΜ, δεν θα μπορούσε να σταθεί αν δεν είχε -όχι μόνο την ανοχή- αλλά και την υποστήριξη των κατοίκων.

Για να ενημερωθείτε σχετικά με το βιβλίο (συνεντεύξεις, βιβλιοπαρουσιάσεις, κριτικές, φωτογραφίες κ.α.) μπορείτε αν επισκεφτείτε τη σελίδα του facebook κάνοντας κλικ εδώ. 

Via