Το συνέδριο «Αριστερά και πολιτικός κόσμος, στις δεκαετίες του 1940 και 1950», που οργανώθηκε στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου υπήρξε ένα συνέδριο αξιοπρόσεκτο από πολλές απόψεις: της επιλογής της θεματολογίας, της συμμετοχής πολλών νέων ερευνητών, για τα ιστοριογραφικά και πολιτικά ζητήματα που θέτει, ζητήσαμε από τον Προκόπη Παπαστράτη, εκ των οργανωτών, να μας συνοψίσει το κλίμα και τα συμπεράσματα του συνεδρίου.

Αριστερά και αστικός πολιτικός κόσμος

του Προκόπη Παπαστράτη*
Η οργάνωση συνεδρίων για αυτή την περίοδο (τις δεκαετίες του 1940 και 1950), ένα ενδιαφέρον θέμα που έχει τη δική του ιστορία, έχει ξεκινήσει από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, όπως αρκετοί γνωρίζουν, ενώ άλλοι επιλέγουν να ξεχνούν. Αυτή η διαδικασία συνέβαλε, σε συνδυασμό με τις διδακτορικές διατριβές που είχαν ήδη υποστηριχθεί ή ήταν σε εξέλιξη (όχι φυσικά στην Ελλάδα), να ανοίξει η συζήτηση και η μελέτη σε νέα πλαίσια. Ως γνωστόν, η συζήτηση αυτή δεν είχε σταματήσει ποτέ, σε πείσμα των απαγορεύσεων και των διοικητικών μέτρων που εκπορεύονταν από τους θεωρητικούς ταγούς της εθνικοφροσύνης.
Παρά τη διάχυτη αισιοδοξία την πρώτη περίοδο της μεταπολίτευσης, ήταν τουλάχιστον σαφής η δυσπιστία και η βολική αδράνεια απέναντι στη σύγχρονη ιστορία, και συγκεκριμένα στη δεκαετία του 1940. Στην αναζήτηση των αιτίων, που αναπόφευκτα απασχολούσε την κοινωνία, αυτό το νέο έναυσμα επέβαλε ουσιαστικά το τεκμήριο της επιστημονικότητας, σε ευθεία αντιπαράθεση με την ψυχροπολεμική επιχειρηματολογία που είχε επιβληθεί άνωθεν.

Από τον τίτλο και τη θεματική του Συνεδρίου επισημαίνεται ο καθοριστικός ρόλος που διαδραματίζει η Αριστερά σ' αυτές τις δύο δεκαετίες. Αυτό είναι εμφανέστερο στη δεκαετία του 1940, όπου η δυναμική εδραίωση και απήχηση του ΕΑΜ, ως εν δυνάμει εναλλακτικής πολιτικής λύσης, αναγκάζει τον ξένο παράγοντα να προσαρμόσει ριζικά τα αρχικά του σχέδια ώστε, να αποτρέψει την πολιτική και κυρίως την υποτιθέμενη στρατιωτική απειλή του ΕΑΜ. Αλλά και κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου η δια πυρός και σιδήρου απόρριψη κάθε διαπραγματευτικής πρότασης στοχεύει στην εξάλειψη αυτής της επιρροής της Αριστεράς.

Αυτή η απήχηση και κατά συνέπεια αντοχή των ιδεών της Αριστεράς, παρά τη φυσική εξόντωση των οπαδών της, λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος αυτών των δύο δεκαετιών, η οποία και αρχίζει να αποκαλύπτεται ξανά με τα αποτελέσματα των πρώτων εκλογών της δεκαετίας του 1950. Η θεματική του Συνεδρίου, λοιπόν, δεν περιορίστηκε στην εξέταση αυτής της μοιραίας για τη σύγχρονη Ελλάδα δεκαετίας αλλά επεκτάθηκε και στην επόμενη. Αυτό θεωρήθηκε απαραίτητο για να συνδεθούν μεθοδολογικά οι δύο δεκαετίες, με την επιλεγμένη τομή του τέλους του εμφυλίου να σηματοδοτεί τη νέα περίοδο αλλά και επειδή ανταποκρίνεται σε μία πραγματικότητα. Η μελέτη και η έρευνα της δεκαετίας του 1950 έχει ξεκινήσει μεθοδικά στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο (από όπου προέρχεται και η πλειοψηφία των συνέδρων) εδώ και πέντε χρόνια τουλάχιστον, και ένα μέρος της αποτυπώνεται στις ανακοινώσεις.

Ένα πρόσθετο, αν όχι το κύριο, στοιχείο που ενεργοποίησε το ενδιαφέρον για το Συνέδριο είναι ότι η θεματική του συγκροτήθηκε με βάση τη δουλειά νέων ερευνητών που την παρουσίασαν και τη συζήτησαν σε μία ανοιχτή επιστημονική συνάντηση, πέρα από τον οικείο γι' αυτούς χώρο μιας αίθουσας σεμιναρίων όπου αυτή ευδοκιμεί αλλά και ως επί το πλείστον περιορίζεται. Ένας επιπλέον και εξίσου σημαντικός λόγος είναι ότι αυτή η έρευνα έχει βάλει αυτές τις δύο δεκαετίες να συνομιλήσουν με βάση τις εξελίξεις της ιστορίας της Αριστεράς και τις αντιδράσεις του αστικού πολιτικού κόσμου.

Πρέπει να επισημανθεί, επίσης, ότι ιδιαίτερα στο πλαίσιο μιας κρίσης όπως η σημερινή, η δεκαετία του 1940 εξακολουθεί να προκαλεί το ενδιαφέρον, για τον πρόσθετο λόγο ότι σ' αυτήν την περίοδο αναζητούνται τόσο οι πηγές έμπνευσης, για μια πορεία που δεν ολοκληρώθηκε, όσο και της κακοδαιμονίας που ακολούθησε. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πρώτες έρευνες για την περίοδο της Αντίστασης και της Κατοχής ξεκίνησαν μεσούσης της απριλιανής δικτατορίας στο πλαίσιο του γενικότερου κλίματος έκδηλου προβληματισμού που επικρατούσε τότε.
***
Το Συνέδριο ήταν ένα επιστημονικό στοίχημα που στηρίχθηκε στην εμπιστοσύνη. Στη τετραήμερη διάρκεια του διαπιστώθηκε υψηλή ποιότητα ανακοινώσεων, κατάθεση νέων στοιχείων που προέκυψαν από την έρευνα, σεβασμός στις απόψεις του άλλου, αλλά και φορτισμένη ενίοτε ανταλλαγή απόψεων. Στηρίχθηκε όμως και στην ανιδιοτελή προσφορά μεταπτυχιακών φοιτητών και άλλων, για να στηθεί και να ολοκληρωθεί.

Πρόκειται ουσιαστικά για τα συστατικά στοιχεία μιας επιστημονικής συνάντησης που αποβλέπει στην προώθηση της νέας έρευνας. Συνιστά επιπλέον άλλη μία απάντηση στο θλιβερό φαινόμενο της εκμετάλλευσης της ερευνητικής δουλειάς συναδέλφων για να προσδοθεί επιστημονικό κύρος σε προαποφασισμένες πολιτικές σκοπιμότητες που επιδιώκουν να οπισθογυρίσουν την έρευνα στις απαρχές τους Ψυχρού Πολέμου, με τη συντονισμένη προβολή από συγκεκριμένα μέσα επικοινωνίας και τη νομιμοποίηση που τους προσφέρουν φορείς και πρόσωπα, ως μη όφειλαν.

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι αν εξαιρέσουμε έξι ομιλητές, οι υπόλοιποι από τους 62 συνέδρους είναι απόφοιτοι των μεταπτυχιακών προγραμμάτων του ελληνικού δημόσιου Πανεπιστημίου, το οποίο συνεχίζει να παράγει γνώση παρά το ολοένα δυσμενέστερο ερευνητικό περιβάλλον. Το γεγονός αυτό από μόνο του, μάλλον θα έπρεπε να προϊδεάσει θετικά τους συναδέλφους που ηγούνται του Υπουργείου Παιδείας, αν δεν θεωρηθεί κόλαφος για όσα απεργάζονται.

Οι ανακοινώσεις παρακολούθησαν την πορεία της Αριστεράς από την παρανομία επί Μεταξά στη de facto νομιμότητα την περίοδο της Αντίστασης και της Απελευθέρωσης και από την παρανομία του Εμφυλίου στην υπό επιτήρηση νομιμότητα της ΕΔΑ και την επιρροή που αυτή έχει στις πολιτικές εξελίξεις της δεκαετίας του 1950.

Οι εξελίξεις της δεκαετίας του 1940 προσεγγίστηκαν μέσα από την ανάδειξη συγκεκριμένων θεμάτων που απασχολούν την έρευνα: αυτός είναι ο λόγος που δεν περιέλαβε τα βασικά πολιτικά γεγονότα της περιόδου. Εξετάστηκαν λοιπόν κατά βάση ειδικότερα θέματα που προσδιορίζουν το χαρακτήρα και τις μορφές που πήρε η Αντίσταση και ο Εμφύλιος: το φοιτητικό κίνημα, το εθνικό ζήτημα στην Κατοχή και στη μεταπολεμική περίοδο, ο ξένος παράγοντας στην Αντίσταση και στα Δεκεμβριανά, η εκδήλωση του εθνικισμού και της βίας στην κατοχή και μετά από αυτήν, η παράλληλη πορεία της πείνας και του πλουτισμού στην κατοχή και οι λαϊκές εξουσίες σ' αυτήν, τα πολιτικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του ΔΣΕ, αλλά και η παραγωγή ιδεολογίας και τέχνης.

Στη δεκαετία του 1950 η προσοχή των ανακοινώσεων στρέφεται σε δομικά προβλήματα συγκρότησης του κράτους που εξετάζονται μέσα από την προσπάθεια ανασυγκρότησης της Αριστεράς και του αστικού πολιτικού κόσμου που μπαίνει πλέον στο μικροσκόπιο της επιστημονικής έρευνας. Αυτή η παράλληλη, από ένα σημείο και ύστερα, ανασυγκρότηση έχει στη δεκαετία του 1940 σαφώς διακριτές χρονικές και ιδεολογικές αφετηρίες που υπογραμμίζουν τη διαφορετική συλλογιστική, στόχευση αλλά και απήχηση τους.
Μια γενικότερη εικόνα που πρόβαλε αβίαστα μέσα από τις ανακοινώσεις, γινόταν αισθητή στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα του Συνεδρίου και συνόψισε σε μεγάλο βαθμό τα συμπεράσματά του ήταν η αντοχή των ιδεών και η αντοχή των ανθρώπων. Είναι ένα ζήτημα το οποίο προσδιορίζει την Αριστερά από την αρχή της ιστορίας της, το οποίο παίρνει όμως ιδιαίτερη διάσταση στις δύο αυτές δεκαετίες.

Σε μια παλιά ραδιοφωνική συνέντευξη του ο Έρικ Χομπσμπάουμ, στην ερώτηση αν αντέχει τη μοναξιά απάντησε ότι πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του γράφοντας συντροφιά με τα χαρτιά του. Ένα διάλειμμα σ' αυτή τη δημιουργική μοναξιά του νέου ερευνητή, με δέλεαρ την επιστημονική αντιπαράθεση, προσπάθησε, και πιστεύω ότι πέτυχε, να προσφέρει αυτό το Συνέδριο.
Προκόπης Παπαστράτης διδάσκει Ιστορία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και ήταν μέλος της οργανωτικής επιτροπής του Συνεδρίου.