Του Τάσου Τρίκκα
"ΕΑΜ, ΕΑΜ αντιλαλεί όλη η Ελλάδα μια φωνή"
Λίγες μέρες πριν ήταν η επέτειος της ίδρυσης του ΕΑΜ. Πέρασε σχεδόν απαρατήρητη. Και όμως, το ΕΑΜικό λαϊκό κίνημα σηματοδοτεί μία βαθιά τομή στην Ιστορία της χώρας. Για πρώτη φορά ευρύτατες λαϊκές μάζες παρεμβαίνουν στο πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι. Μαζί με τη μαχητική αντίστασή τους στον κατακτητή, συμμετέχουν ενεργά στη δημιουργία νέων θεσμών στη διοίκηση και στη Δικαιοσύνη. "Οι λειτουργίες που πριν αποφασίζονταν και οργανώνονταν στα μυστηριώδη και άπιαστα βασίλεια των απόμακρων "Αρχών" γίνονταν τώρα αντικείμενο ζωηρών συζητήσεων και συναίνεσης ανάμεσα στον ίδιο το λαό", τονίζει ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς.1 "Και ήταν η άμεση εμπειρία συλλογικής δράσης που οδήγησε τις μάζες σε ανταγωνισμό με τους πολιτικούς εκπροσώπους της αστικής τάξης". Η σύγκρουση με τον εισβολέα και τους συνεργάτες του και η αντιπαράθεση με τους προύχοντες κι τους άλλους "παράγοντες", που ήθελαν να παραμείνουν απλοί θεατές του πολέμου και της κατοχής, ήταν και κοινωνική, ταξική σύγκρουση.
 
Η εισβολή και ο ενεργός ρόλος μεγάλων μαζών στην εθνική πολιτική κονίστρα διαφοροποιεί το ΕΑΜικό αντιστασιακό κίνημα από τα αντιστασιακά κινήματα άλλων χωρών (με την εξαίρεση της Γιουγκοσλαβίας). Στην ανεξίτηλη ΕΑΜική εμπειρία οφείλεται το "ιστορικό βάθος" της Αριστεράς της της χώρας μας, που αποτελεί κατά γενική ομολογία "ελληνική ιδιαιτερότητα". Σ' αυτήν βρίσκεται η αρχή του κόκκινου νήματος που φτάνει ώς το σήμερα, σε μια άλλη "ελληνική ιδιαιτερότητα", που τώρα φέρνει τον ΣΥΡΙΖΑ στα πρόθυρα της κυβερνητικής εξουσίας.
 
Ας παραθέσουμε τα γεγονότα. "Ο ανταρτοπόλεμος ακινητοποιεί στην Ελλάδα τρεις γερμανικές μεραρχίες και τέσσερις ιταλικές... Το διοικητικό και δικαστικό έργο του ΕΑΜ είναι εξίσου ενδιαφέρον", σημειώνει ο Νίκος Σβορώνος. "Στις απελευθερωμένες περιοχές εγκαθιστά αυτοδιοίκηση βασισμένη σε εκλογές και διατυπωμένη σ' έναν 'Κώδικα λαϊκής αυτοδιοίκησης και Δικαιοσύνης' και προχωρεί σε κοινωνικές μεταρρυθμίσεις (που φθάνουν ώς τις απαλλοτριώσεις γαιών μεγαλοκτημόνων, σημ. Τ.Τ. [σημ. Αρχείου -υπάρχει κάποια πηγή που να το επιβεβαιώνει αυτό;]). Η νέα αυτή πολιτική οργάνωση της χώρας βρίσκει την πλήρη της μορφή στη δημιουργία, στις 10/3/1944, της ΠΕΕΑ...". Ο Ν. Σβορώνος επισημαίνει "τις τάσεις του ΕΑΜ προς μια βαθιά κοινωνική μεταρρύθμιση".2
 
Όλα ξεκίνησαν από την πρωτοβουλία μερικών δεκάδων κομμουνιστών, που είχαν αποδράσει, με την κατάρρευση του μετώπου, από τις φυλακές και τους τόπους εξορίας. Τα διαβήματά τους στις ηγεσίες των αστικών πολιτικών κομμάτων, από τις οποίες ζήτησαν να συμπράξουν στη συγκρότηση ενός εθνικού μετώπου αντίστασης κατά των κατακτητών, προσέκρουσαν σ' ένα τείχος άρνησης. Ανταποκρίθηκαν όμως τέσσερα μικρά αριστερά κόμματα. Στις 27 Σεπτεμβρίου 1941, το ΚΚΕ, το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας, η Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας και το Αγροτικό Κόμμα ιδρύουν το ΕΑΜ.
 
"Όταν χρειάσθηκε να μπούν στο χαρτί (στην ιδρυτική πράξη, σημ. Τ.Τ.) οι προγραμματικές αρχές", γράφει ο πρώτος (χρονικά) γραμματέας του ΕΑΜ Θανάσης Χατζής, "αποκαλύφθηκε πως κάθε παράγραφος αποτελούσε κι ένα ολόκληρο ιδεολογικό και πολιτικό θέμα. Αλλά και για το χαρακτήρα και την οργάνωση του μετώπου δεν υπήρχε μια ξεκαθαρισμένη αντίληψη. Θα ήταν πολιτικός συνασπισμός ή λαϊκό μέτωπο προπολεμικού χαρακτήρα ή θα ήταν ενιαία οργάνωση με δικές της βάσεις και εσωτερική ιεράρχηση, όπου θα εντάσσονταν και όλα τα μέλη των συνεργαζόμενων κομμάτων; Χωρίς να λυθεί αυτό το ζήτημα, αποφασίστηκε η οργάνωση (δηλ. Το ΕΑΜ) να αποτελεί στην κορυφή πολιτικό συνασπισμό με ισότιμη συμμετοχή όλων των κομμάτων, και, αργότερα, να συμπεριληφθούν και οι πανελλαδικής σημασίας λαϊκές οργανώσεις, που θα δέχονταν τις ιδρυτικές προγραμματικές αρχές του. Στη βάση θα έπρεπε να συγκροτηθούν ενιαίες οργανώσεις". Διαφορετικές απόψεις εκφράστηκαν και ως προς τους σκοπούς του ΕΑΜ. Το σχέδιο του ΣΚΕ "περιείχε τόσα σοσιαλιστικά στοιχεία, που η έννοια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα ταυτιζόταν με τη σοσιαλιστική επανάσταση, ενώ το σχέδιο του ΚΚΕ έδινε το μίνιμουμ των κοινών επιδιώξεων των πλατύτερων κοινωνικών στρωμάτων, που θα αγωνίζονταν για την ανεξαρτησία και την εξασφάλιση της ελεύθερης θέλησης του λαού με εκλογές για συντακτική συνέλευση".3
 
Παρ' όλες τις δυσκολίες από αυτήν την πανσπερμία απόψεων, το ΕΑΜ "περπάτησε", προχώρησε και μεγαλούργησε. Χάρη στην τόλμη των ιδρυτών του, που δεν κατέφυγαν σε σχήματα του παρελθόντος και δεν δίστασαν να καινοτομήσουν. Κατέληξαν σ' έναν πρωτότυπο σχηματισμό, που αποτελούσε συνασπισμό κομμάτων και συνάμα μαζική ένωση πολιτών με διαφορετικές ιδεολογικές τοποθετήσεις - ή καμιά τοποθέτηση, εκτός από το αίτημα της εθνικής και, πιο πέρα, κοινωνικής απελευθέρωσης. Ούτε λαϊκό μέτωπο, λοιπόν, αφού είχε ενιαία οργάνωση βάσης, ούτε απλή συνεργασία κομμάτων σε επίπεδο κορυφής, αφού στηριζόταν στη μαζική συμμετοχή λαού και οργανώσεων. Έτσι προχωρεί η Ιστορία, χωρίς επαναλήψεις. Και χωρίς προδιαγραφές οργανωτικών σχημάτων και πολιτικών - κοινωνικών στόχων, αλλά με συνεχή ανίχνευση του καινούργιου, βασισμένη σε "συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης".
 
Αλλά το ΕΑΜ δεν χαρακτηριζόταν από στατικότητα. Κατ' αρχήν, ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας δεν εξαφάνιζε την ταξική πάλη στους κόλπους της ελληνικής κοινωνίας - το καθεστώς της κατοχής μετέβαλε μόνο τους όρους της πάλης αυτής. Το όραμα της κοινωνικής απελευθέρωσης συνυπήρχε με το όραμα της εθνικής απελευθέρωσης, που σπονδύλωνε το ΕΑΜ. Μέσα στον απελευθερωτικό αγώνα, από το 1941 ώς το 1944, ιδίως μετά τα μέσα του 1943, οι στόχοι της εθνικής και της κοινωνικής απελευθέρωσης επικαλύπτονταν μέσα σε μια ενιαία επαναστατική διαδικασία. Ο συσχετισμός των δυνάμεων έχει αλλάξει ριζικά, η πλειοψηφία του λαού ακολουθεί το ΕΑΜ, γεγονός που προοιωνίζεται μετά την απελευθέρωση, εφ' όσον υπάρξουν γνήσιες δημοκρατικές διαδικασίες, πολιτική αλλαγή και κοινωνικό, συνάμα μετασχηματισμό. Ο φόβος που συνέχει το αντίπαλο στρατόπεδο το οδηγεί στην επιλογή της εμφύλιας σύρραξης. Η πολιτική και κοινωνική πόλωση κορυφώνεται. Το 1943 είναι ο χρόνος της καμπής. Με τη συνδρομή των ξένων που τα συμφέροντά τους συμπίπτουν, το αντιλαϊκό στρατόπεδο γενικεύει και βαθαίνει τον εμφύλιο πόλεμο που ήδη βρίσκεται σ' ένα προκαταρκτικό στάδιο.
 
Η συνέχεια υπερβαίνει τα όρια αυτού του σημειώματος. Αρκεί εδώ να επισημανθεί η αντίφαση ανάμεσα στην εξέλιξη του ΕΑΜικού λαϊκού κινήματος, που διαμορφώνεται, εξ αντικειμένου, με τη δυναμική που το ίδιο ανέπτυξε, σε επαναστατικό υποκείμενο κοινωνικού μετασχηματισμού, από τη μια μεριά, και από την άλλη, την άρνηση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ να αναγνωρίσουν αυτή την εξέλιξη και, είτε να προχωρήσουν πιο πέρα, προς την κατάκτηση της εξουσίας, είτε να αξιοποιήσουν το νέο συσχετισμό δυνάμεων ως ισχυρό πλεονέκτημα σε μια σκληρή διαπραγμάτευση με την άλλη πλευρά, που θα μπορούσε να καταλήξει σε μια διαφορετική λύση του "ελληνικού προβλήματος", λύση συμβιβαστική, που θα εξασφάλιζε όμως στο λαϊκό κίνημα ορισμένα αξιόλογα οφέλη. Ούτε το ένα ούτε το άλλο συνέβη. Την αγνόηση αυτής της εξέλιξης από την ηγεσία του ΚΚΕ μαρτυρεί ο Λίβανος, η Καζέρτα και τα συμπαρομαρτούντα.
 
Ποιος είπε ότι η Ιστορία δεν διδάσκει; Το ΕΑΜικό λαϊκό κίνημα ήρθε σε ρήξη με την οργάνωση της εξουσίας. Αυτό του έδωσε τη δύναμη ν' αφήσει βαθύ αποτύπωμα στην κοινωνία και να προσδώσει στις πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις της Αριστεράς το "ιστορικό βάθος", που τα επακόλουθά του σε μεγάλο βαθμό διαρκούν μέχρι σήμερα. Η ηγεσία του ΚΚΕ δεν διέγνωσε ούτε την ιδιαίτερη σημασία και την ισχυρή δυναμική της ρήξης ούτε τις νέες δυνατότητες που δημιούργησε η χωρίς προηγούμενο "αφύπνιση" και ενεργοποίηση κινηματικού τύπου (θα λέγαμε σήμερα) των μαζών, με στοιχεία αυτοοργάνωσης. Αγνόησε το κοινωνικό, ταξικό στοιχείο της εθνικοαπελευθερωτικής πάλης. Η πολιτική της βασίσθηκε εξ ολοκλήρου σε μια μονοσήμαντη αντίληψη για την "κύρια αντίθεση" ανάμεσα στις δυνάμεις του Άξονα και τους "Μεγάλους Συμμάχους", πολιτική που παρέβλεπε τις παράπλευρες, παράλληλες και επίσης σημαντικές, εθνικές και κοινωνικές αντιθέσεις. Έχοντας εσωτερικεύσει ως υπέρτατο καθήκον του κομμουνιστή, την υπεράσπιση της Σοβιετικής Ένωσης, ακολούθησε κατά γράμμα τις "οδηγίες" του ΚΚΣΕ που απέβλεπαν στην πάση θυσία διαφύλαξη της ενότητας των "Μεγάλων Συμμάχων", και απέκλεισε κάθε άλλη "βολονταριστική", αυτόνομη πολιτική κίνηση.
 
Ωστόσο, από γραπτές πηγές, που δεν είναι πάντως αδιαμφισβήτητες, προκύπτει ότι στα μέσα του 1943 ανέκυψαν διαφωνίες στους κόλπους αυτής της ηγεσίας. Δεν υπήρξε όμως σύγκρουση. "Κάτω από την ίδια γραμμή και τα ίδια συνθήματα, δύο αντιλήψεις πορείας αντιπαλεύουν μέσα στην ανώτατη ηγεσία του ΚΚΕ", γράφει ο Θανάσης Χατζής.4 Η μία αντίληψη, με κύριο εκφραστή τον Σιάντο, υποστήριζε ότι έπρεπε να συνεχιστεί η γραμμή που είχε ακολουθηθεί ώς τότε. Η άλλη άποψη, με κύριο εκφραστή τον Ιωαννίδη, ζητούσε να γίνει ακόμα πιο "ρεαλιστική" γραμμή και να ανακτήσει τον αρχικό της χαρακτήρα, του πανεθνικού απελευθερωτικού αγώνα με τη συνεργασία όλων των πολιτικών δυνάμεων και κοινωνικών τάξεων. Και με αυτή τη διένεξη πρέπει να συνεκτιμηθεί επιπλέον και η διεθνής παράμετρος (Γιάλτα).
 
Ήταν δυνατή μέσα σε αυτό το πλαίσιο μια διαφορετική έκβαση της πάλης του ΕΑΜικού κινήματος; Το ερώτημα δεν έχει απαντηθεί. Η Ιστορία δεν γράφεται με υποθέσεις. Ούτε έχει όμως μονοδρόμους.
 
 
1 Κ. Τσουκαλάς, "Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950", σελ. 572.
2 Ν. Σβορώνος, "Επισκόπηση της νεοελληνικής Ιστορίας", σελ. 139-40
3 Θαν. Χατζής, "Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε", Α' τ. Σελ. 112
4 Θαν. Χατζής, ο.π. Σελ. 458