Το ΕΑΜ δείχνει το δρόμο για την αλληλεγγύη του σήμερα

Η αξιοποίηση των προνοιακών δομών της Αντίστασης στην κατοχική Αθήνα απασχόλησε εκδήλωση του ραδιοσταθμού «Στο Κόκκινο»

Της Ιωάννας Σωτήρχου

Το όραμα και η ελπίδα για μια δημοκρατική μεταπολεμική Ελλάδα, για κοινωνική, ηθική και πολιτική ανασυγκρότηση είναι οι αιτίες της μαζικοποίησης του ΕΑΜ. Η αιτία που ώθησε τους ανθρώπους στην Αντίσταση δεν ήταν αποτέλεσμα ανάγκης, επιταγή της εξαθλίωσης, αφού το ΕΑΜ δεν μαζικοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του λιμού, που στοίχισε τη ζωή σε περίπου 50.000 ανθρώπους το 1941-42. Ηταν το 1943, όταν μέσα από τη δράση του έχει γίνει ο πολιτικός εκφραστής ενός ευρύτατου κοινωνικού μετώπου, οπότε έγινε μαζική η ένταξη στις τάξεις του ως επιλογή στη βάση των προσδοκιών που δημιούργησε για τη μεταπολεμική Ελλάδα.

Αυτό είναι το συμπέρασμα του ιστορικού Μενέλαου Χαραλαμπίδη, συγγραφέα του βιβλίου «Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα», όπως το κατέθεσε στην εκδήλωση «Κοινωνίες σε κρίση. Από τους προνοιακούς μηχανισμούς του ΕΑΜ στις σημερινές δομές αλληλεγγύης».

Κατάμεστη αίθουσα

Το ενδιαφέρον του κοινού για την εκδήλωση του ραδιοφωνικού σταθμού «Στο κόκκινο», που έγινε στο Ιδρυμα «Μιχάλης Κακογιάννης», ήταν τόσο μεγάλο που όχι απλώς γέμισε το αμφιθέατρο χωρητικότητας 120 ατόμων, αλλά και απέξω, όπου είχε τοποθετηθεί μια οθόνη για να υπάρχει η εικόνα των ομιλητών, είχαν στηθεί τρεις σειρές με καρέκλες, ενώ ο κόσμος καθόταν σε όλες τις θέσεις του εντευκτηρίου, στα σκαλιά, ακόμη και στους εσωτερικούς εξώστες στους δύο ορόφους του κτιρίου για να παρακολουθήσει τη συζήτηση.

Ο ιστορικός στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Πολυμέρης Βόγλης έκανε μια αναδρομή με ιστορικά παραδείγματα στη μεγάλη παράδοση σε θεσμούς κοινωνικής αλληλεγγύης που έχουν περάσει στην ιστορία αλλά όχι στη μνήμη, όπως είναι οι πρώτες μορφές οργάνωσης των εργαζομένων ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, με χαρακτήρα αλληλοβοηθητικό, που διήρκεσε ώς τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και την καθιέρωση της «κοινωνικής ασφάλισης».

Μια παράδοση αυτοοργάνωσης και αυτενέργειας στη βάση της αλληλεγγύης ώστε να μπορούν να αντεπεξέρχονται σε κάποιο ατύχημα ή στην αδυναμία εργασίας ως απάντηση στη φιλελεύθερη ιδεολογία της εποχής που καθιστούσε τα άτομα υπεύθυνα για τη ζωή τους και εξατομίκευε τα κοινωνικά προβλήματα. Σε αυτή τη βάση διέκρινε τη δράση του ΕΑΜ από τη φιλανθρωπία ως μια πολιτική πρωτοβουλία με οργάνωση από τα κάτω, που έδωσε μια συλλογική λύση σε ένα κοινωνικό πρόβλημα, καλλιεργώντας την ιδέα της κοινωνικής δικαιοσύνης. Διευκρινίζοντας ότι δεν ήταν το ΕΑΜ που έσωσε από την πείνα αλλά ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός, ανέδειξε τη σημασία του και στα μεταπολεμικά χρόνια μέσα από παραδείγματα οργανωμένης αλληλεγγύης, που όμως αντιμετώπισαν την κρατική καταστολή αδυνατώντας να επιβιώσουν στη μετεμφυλιακή Ελλάδα των διακρίσεων και διώξεων. Συνέδεσε αυτές τις δομές αλληλεγγύης με τη σημερινή πραγματικότητα της ιδιωτικοποίησης των υπηρεσιών και του ανήμπορου κράτους, για να συμπεράνει ότι αποτελούν τη μοναδική εναλλακτική και δυνητική στρατηγική στην τρέχουσα συγκυρία.

Με γλαφυρό τρόπο, μέσα από φωτογραφίες της εποχής, η ιστορικός Τασούλα Βερβενιώτη έδωσε τις συγκλίσεις αλλά και τις αποκλίσεις που υπάρχουν ανάμεσα στο τότε και το σήμερα. Στάθηκε στα νέα πρότυπα κοινωνικής οργάνωσης με τα οποία μπολιάστηκε η ελληνική κοινωνία και στα «αντισώματα» που γέννησε ο αγώνας για επιβίωση, που δεν είχε να αντιμετωπίσει μόνο την πείνα, αλλά και την τρομοκρατία των κατοχικών δυνάμεων, την έλλειψη νερού και συγκοινωνίας, τον θάνατο που καραδοκούσε, το φοβερό κρύο. Μίλησε για την αλλαγή ταυτοτήτων, για το πώς, μπροστά στις επιλογές της υποταγής ή τους κινδύνους της αντίστασης, η δράση ήταν αυτή που δυνάμωσε τους ανθρώπους, βοηθώντας τους να ξεπεράσουν τον τρόμο και ωθώντας τους να διαχειριστούν τις τύχες τους και να αναζητούν μια δικαιότερη κοινωνία. Θεωρώντας την αμφίδρομη σχέση μεταξύ της πρωτοβουλίας των ανθρώπων και της οργανωμένης δράσης κινητήρια δύναμη για την υλοποίησή της.

Για τον σημερινό αγώνα που δίνουν οι εθελοντές μέσα από το Μητροπολιτικό Κοινωνικό Ιατρείο Ελληνικού και τη δύναμη που αντλούν από τη συμμετοχή τους άνθρωποι που βίαια στερήθηκαν όσα είχαν για δεδομένα, εργασία, ασφάλιση, που ένιωθαν ντροπή, φόβο και οργή για την καταστροφή της ζωής τους και ήταν τρομοκρατημένοι αλλά κατάφεραν να ανακτήσουν την κλεμμένη τους αξιοπρέπεια και να αναθερμάνουν την ελπίδα μέσα από τον αγώνα τους για την ανατροπή αυτών των συνθηκών μίλησε ο γιατρός Γιώργος Βήχας.

Κοινωνικά παντοπωλεία

Αρκετοί ήταν αυτοί που κατέθεσαν τη δική τους εμπειρία από δομές αλληλεγγύης στις γειτονιές τους ή στους τόπους εργασίας τους, συνδέοντας έτσι το νήμα τού χθες με το σήμερα. Οπως ο δάσκαλος από το Κερατσίνι που μίλησε για τα κοινωνικά παντοπωλεία που λειτουργούν στα σχολειά τους, στηρίζοντας εκατοντάδες οικογένειες και μπολιάζοντας τη νέα γενιά με τις αξίες της αλληλεγγύης.

Γιατί μας ενδιαφέρουν σήμερα οι προνοιακοί μηχανισμοί του ΕΑΜ; «Επειδή μας δείχνουν πώς ο αυτοσχέδιος ατομικός αγώνας, η εμπειρία και δράση για την επιβίωση μετατράπηκαν σε συντονισμένη συλλογική αντίσταση» απαντά ο ιστορικός Μ. Χαραλαμπίδης, που παραχώρησε στην «Εφ.Συν.» το κείμενο της ομιλίας του από την οποία επιχειρούμε μια συνοπτική παράθεση.

Η αναντίρρητα σκληρή όψη του λιμού δοκίμασε τα όρια αντοχής όλων των κατεχόμενων λαών, αλλά με ιδιαίτερη δριμύτητα του αθηναϊκού. Τέσσερις ψυχολόγοι, ήδη από τότε, περιέγραψαν τη δραματική σύνθλιψη της προσωπικότητας και την επικράτηση των πιο πρωτόγονων ενστίκτων προκειμένου να ικανοποιηθούν οι ανάγκες ως μια συνέπεια όχι μόνο του λιμού αλλά και της τρομοκρατίας που επικρατούσε στην κατοχική Αθήνα.

Πώς μετατράπηκε ο ατομικός αγώνας σε συλλογικό αντιστασιακό αγώνα; Με μια νέα νοηματοδότηση του πατριωτισμού ως του αγώνα για την προάσπιση της κοινωνίας. Πριν ακόμη από την ίδρυση του ΕΑΜ, η ανάγκη για προνοιακούς μηχανισμούς μετασχηματίζει την «Εργατική Βοήθεια», που συνέτρεχε τους φυλακισμένους και εξόριστους κομμουνιστές, σε «Εθνική Αλληλεγγύη»: η πολυεπίπεδη δράση της είναι σωτήρια για τον δοκιμαζόμενο πληθυσμό. Ανάμεσα σε άλλα δημιούργησε Καταφύγιο Επειγούσης Περιθάλψεως το 1941 στη Ν. Σμύρνη από τον Ιατρικό Σύλλογο Αθηνών.

Η ώσμωση με την κοινωνία

Πάνω απ’ όλα όμως συγκροτούσε ομάδες συντονισμού από και για τις ήδη ενεργές συλλογικότητες, διασυνδέοντας από τον Ιατρικό Σύλλογο μέχρι τους προσκόπους, αθλητικά και πολιτιστικά σωματεία στον κοινό αγώνα της επιβίωσης: δίκτυο που διαμορφώνει το συλλογικό πνεύμα ανάπτυξης του αντιστασιακού αγώνα. Αυθόρμητοι προνοιακοί μηχανισμοί και δίκτυα αλληλεγγύης στήνονταν ως όρος επιβίωσης όχι μόνο στις συνοικίες αλλά και στα εκπαιδευτικά ιδρύματα για τη στήριξη των φτωχών φοιτητών, στους προμηθευτικούς συνεταιρισμούς που ιδρύθηκαν για την πρόσβαση σε είδη διατροφής ως απάντηση στην κερδοσκοπία των μαυραγοριτών.

Με την άφιξη της ανθρωπιστικής βοήθειας του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού το καλοκαίρι του 1942, ο αγώνας παίρνει τη μορφή της δίκαιης διανομής της: έτσι δημιουργούνται από το ΕΑΜ οι Λαϊκές Επιτροπές σε κάθε συνοικία, χώρο εργασίας, εκπαιδευτικό ίδρυμα, που διεκδικούν την κάλυψη επειγουσών αναγκών.

Αυτό ήταν και το άνοιγμα του ΕΑΜ στην κοινωνία, η ώσμωση που το εμπλούτισε και το μεγέθυνε. Είναι η ανάθεση αρμοδιοτήτων σε άτομα «υπεράνω υποψίας», αστυνομικούς, ιερείς, ανώτερους δημόσιους υπαλλήλους, που του προσφέρει κάλυψη για την παράνομη δράση, το μπολιάζει με πολιτικές αντιλήψεις που δεν απαιτούν τη βίαιη ανατροπή των προϋπαρχουσών δομών και ταυτόχρονα καλύπτει το κενό από την κατάρρευση του κρατικού μηχανισμού, εδραιώνοντας τη θέση του στις επιφυλακτικές μέχρι τότε συνοικίες της «φτωχολογιάς» και των «μικρονοικοκυραίων».

Επιτροπές που εξελίχτηκαν σε όργανα λαϊκής αυτοάμυνας ανεξάρτητα ή ακόμη και ενάντια στις «επίσημες» αρχές, που βοήθησαν στη σύζευξη ετερόκλητων κοινωνικών στρωμάτων στον δρόμο της κοινής διεκδίκησης και δράσης, ανοίγοντας παράλληλα τον δρόμο για την ιδεολογική τους σύγκλιση.

Η άρση της επιστράτευσης

Κομβικό σημείο; Η υποχρέωση των κατοχικών δυνάμεων να αποσύρουν το μέτρο της πολιτικής επιστράτευσης που απειλούσε δεκάδες χιλιάδες άνδρες με αποστολή στα γερμανικά εργοστάσια για καταναγκαστική εργασία – νίκη του ΕΑΜ μετά από μαζικότατες και αιματηρότατες κινητοποιήσεις το 1943. Επίσης, η συνθηκολόγηση και αποχώρηση του ιταλικού στρατού κατοχής, που εξοπλίζει τον ΕΛΑΣ και του δίνει τη δυνατότητα να εντοπίσει και να ανοίξει τις αποθήκες των μαυραγοριτών για να μοιράσει το περιεχόμενό τους στον λαό με υποδειγματικά οργανωμένο τρόπο και καταβάλλοντας το νόμιμο αντίτιμο ώστε να μην κατηγορηθούν για «πλιάτσικο», απογειώνει το ηθικό κύρος και την επίδραση του ΕΑΜ στην κοινωνία.

Ετσι, τον τελευταίο χρόνο της Κατοχής οι προνοιακοί μηχανισμοί του «κοινωνικοποιημένου» ΕΑΜ –που έχει πια ερείσματα σε κάθε γειτονιά, καθώς η ένταξη ενός κατοίκου συνεπαγόταν την άμεση ή έμμεση εμπλοκή ολόκληρου του προσωπικού του κύκλου στην Αντίσταση– προσαρμόζονται στις ανάγκες της ένοπλης πλέον Αντίστασης και οι τοπικές κοινωνίες τού «ανταποδίδουν» όσα τους προσέφερε τα πρώτα δύο χρόνια της Κατοχής.

……………………………………………………………

Η ανεπανάληπτη 5η Μαρτίου 1943

Μία από τις μεγαλειωδέστερες κινητοποιήσεις στην κατεχόμενη Αθήνα ενάντια στις γερμανικές δυνάμεις έγινε στις 5 Μαρτίου 1943. Πρόκειται για ανεπανάληπτο γεγονός που ακύρωσε την πολιτική επιστράτευση η οποία θα έστελνε χιλιάδες Ελληνες σε καταναγκαστικά έργα στη Γερμανία· για μια από τις κορυφαίες στιγμές της Εθνικής Αντίστασης.

Με αφορμή την επέτειο ο ραδιοφωνικός σταθμός «105,5 στο Κόκκινο» διοργανώνει περίπατο με τίτλο «Αναζητώντας τα ίχνη της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα» και ξεναγό τον ιστορικό Μενέλαο Χαραλαμπίδη την Κυριακή στις 11 το πρωί. Με αφετηρία τα Προπύλαια θα γίνει περιήγηση στους δρόμους και τα κτίρια όπου σημειώθηκαν οι σημαντικότερες αντιστασιακές κινητοποιήσεις του αθηναϊκού λαού κατά την περίοδο της Κατοχής και θα ζωντανέψει ένα σημαντικό όσο και άγνωστο μέχρι σήμερα μέρος της ιστορίας της πόλης.

Η εκδήλωση θα κλείσει με συζήτηση στο Πολυτεχνείο (αμφιθέατρο Γκίνη) στην οποία θα συμμετάσχει και ο ερευνητής Μανώλης Κασιμάτης, ενώ θα προβληθεί σπάνιο οπτικοακουστικό υλικό από την περίοδο της Κατοχής.

 

Via