1944 – Μια πληγή για τον πληθυσμό της Θεσσαλίας

Οι ΕΑΣΑΔΙΤΕΣ συνεργάστηκαν με τις κατοχικές αρχές -ελληνικές και γερμανικές- όμως η βαρβαρότητα και οι αγριότητές τους ξεπέρασαν κάποιες φορές κάθε όριο, με αποτέλεσμα ακόμη και οι δυνάμεις κατοχής να αναγκαστούν να επέμβουν

Συνεχίζουμε σήμερα, όπως κάθε Τετάρτη, τα άρθρα από νέους ιστορικούς που επιχειρούν να καλύψουν τα ίχνη της σημαδιακής χρονιάς του 1944 στο πεδίο της ιστοριογραφίας και του δημόσιου λόγου, αναζητώντας πληροφορίες και υλικό για ένα «θαυμαστό έτος» της ελληνικής ιστορίας

→Για τον ΕΑΣΑΔ, η προσθήκη του επιθέτου «αγροτικός» δήλωνε ότι απευθυνόταν προς τους αγροτικούς πληθυσμούς, τα συμφέροντα των οποίων θα «προστάτευε» από κάθε προσβολή, και ιδίως από τον κομμουνισμό. Πίσω βέβαια από την όποια ιδεολογία, οι περισσότεροι διέβλεπαν την ευκαιρία για ξεκαθάρισμα παλαιών λογαριασμών ή για εύκολο πλουτισμό

Της Βασιλικής Λάζου*

Στις 16 Αυγούστου 1944, δύο μήνες πριν από την υποχώρηση των Γερμανών από τον Βόλο, το διορισμένο δημοτικό συμβούλιο της πόλης συνεδρίασε εκτάκτως για να αποφασίσει τη λήψη μέτρων για την εμπέδωση της τάξης. Η κατάσταση στην κατακτημένη πόλη κρινόταν «λίαν έκρυθμος και εγκυμονούσα κινδύνους».1

Η νέα πληγή στη βαριά τραυματισμένη από τη φασιστική κατοχή εργατούπολη ήταν τρεις ένοπλες «εθνικιστικές» ομάδες: ο Εθνικός Αγροτικός Σύνδεσμος Αντικομμουνιστικής Δράσης (ΕΑΣΑΔ), οι Εθνικές Αντικομμουνιστικές Ομάδες (ΕΑΟ) και η Ομάδα Ανω Λεχωνίων. Τα ιδιότυπα αυτά «Τάγματα Ασφαλείας» εμφανίστηκαν και έδρασαν σε ολόκληρη τη Θεσσαλία, από τις αρχές Απριλίου έως τον Σεπτέμβριο 1944. Οπως και οι άλλες τέτοιου τύπου οργανώσεις σε ολόκληρη τη χώρα, με πρόσχημα την «καταστροφή του κομμουνισμού» και την «εξουδετέρωση όλων των κινήσεων που ήταν πιθανό να βλάψουν τα εθνικά συμφέροντα»2, συνεργάστηκαν με τις κατοχικές αρχές -ελληνικές και γερμανικές- από τις οποίες χρηματοδοτήθηκαν και εξοπλίστηκαν.

Οι ΕΑΣΑΔίτες έχουν μείνει στη συλλογική μνήμη ως «κατακάθια της κοινωνίας»3. Διακρίνονταν από το γαλάζιο περιβραχιόνιο ή το δίκοχο με τα αρχικά της οργάνωσης. Αρχηγός τους ήταν ο Τάκης Μακεδόνας ή «Μαύρος», πρώην υπαξιωματικός της Χωροφυλακής, φοβερός στην όψη και κατά φήμες σαδιστής. Αρχικά είχε σταλεί ως εκπρόσωπος του ΕΔΕΣ Βόλου στον ΕΔΕΣ Αθηνών για να ζητήσει τη συγκρότηση ένοπλων σωμάτων ως αντίπαλο δέος στο ΕΑΜ. Στη συνέχεια όμως αυτονομήθηκε και συγκρότησε ένοπλα σώματα υπό την αιγίδα της Γερμανικής Ασφάλειας (SD)4. Εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ στη Μάχη του Κιλκίς, όπου είχε καταφύγει ακολουθώντας τους Γερμανούς κατά την υποχώρησή τους.

Η ΕΑΟ συγκροτήθηκε και χρηματοδοτήθηκε από τη Γερμανική Ασφάλεια. Είχε αρχηγό τον Σταμάτη Σταθεράκο και στη συνέχεια τον Αθανάσιο Ισόπουλο και αποτελούνταν από άντρες που είχαν υπηρετήσει στην Ασφάλεια Αθηνών και Βόλου. Η Ομάδα Ανω Λεχωνίων στρατολόγησε άνδρες από την περιοχή υπό τον κτηματία Σπύρο Ραφτόπουλο, ο οποίος μεταπολεμικά ως αρχηγός δεξιάς παρακρατικής οργάνωσης έγινε διαβόητος με το ψευδώνυμο «Καλαμπαλίκης».

Πυλώνες της ιδεολογίας τους, ο εθνικισμός και ο αντικομμουνισμός. Για τον ΕΑΣΑΔ, η προσθήκη του επιθέτου «αγροτικός» δήλωνε ότι απευθυνόταν προς τους αγροτικούς πληθυσμούς, τα συμφέροντα των οποίων θα «προστάτευε» από κάθε προσβολή, και ιδίως από τον κομμουνισμό. Πίσω βέβαια από την όποια ιδεολογία, οι περισσότεροι διέβλεπαν την ευκαιρία για ξεκαθάρισμα παλαιών λογαριασμών ή για εύκολο πλουτισμό.

Το ζητούμενο ωστόσο ήταν η νομή της μεταπολεμικής εξουσίας. Νέες πολιτικές δυνάμεις είχαν συγκροτηθεί κατά τη διάρκεια της Κατοχής και είχαν αποκτήσει σημαντικά λαϊκά ερείσματα μέσω της Αντίστασης, ενώ ο παλαιός πολιτικός κόσμος στην πλειονότητά του είτε παρέμεινε αδρανής είτε συνεργάστηκε με τους κατακτητές είτε κατέφυγε εκτός ελληνικών συνόρων περιμένοντας να περάσει η μπόρα για να επιστρέψει σαν «απελευθερωτής» με τη δύναμη των βρετανικών όπλων.

Συνεργάστηκαν

Η εντυπωσιακή εμφάνιση του ΕΑΜ στην πολιτική σκηνή και ο στρατιωτικός έλεγχος του μεγαλύτερου μέρους της χώρας από τον ΕΛΑΣ προκαλούσε πανικό στον αστικό πολιτικό κόσμο και τους Βρετανούς προστάτες του. Καθώς η ήττα των δυνάμεων του Αξονα διαφαινόταν στον ορίζοντα, μια σειρά από παράγοντες με φαινομενικά αντικρουόμενα συμφέροντα συνεργάστηκαν για να ανακόψουν την ΕΑΜική δυναμική.

Με τη συγκρότηση δωσιλογικών ένοπλων σχηματισμών, οι Γερμανοί επιδίωκαν αφενός την εξοικονόμηση πολύτιμου γερμανικού αίματος στον αγώνα ενάντια στους αντάρτες και αφετέρου στόχευαν σε μια όσο το δυνατόν πιο ασφαλή υποχώρηση. Η κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη ήθελε να εμποδίσει το ΕΑΜ να καταλάβει την εξουσία όταν θα ερχόταν ώρα της απελευθέρωσης. Προσφέροντας αυτή τη σημαντική υπηρεσία, θεωρούσε ότι θα ξέπλενε από πάνω της την ντροπή του δωσιλογισμού και θα εμφανιζόταν ότι «έσωσε» τη χώρα από τον κομμουνισμό. Ο βασιλιάς και η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση επεδίωκαν να ξαναπιάσουν το νήμα της εξουσίας εκεί που το είχαν αφήσει όταν εγκατέλειψαν τη χώρα. Και φυσικά οι Βρετανοί εμπόδιζαν οποιαδήποτε κίνηση έθετε σε κίνδυνο τα συμφέροντά τους στην Ελλάδα και στην Ανατολική Μεσόγειο γενικότερα. Αν και λεκτικά καταδίκαζαν τα Τάγματα Ασφαλείας και οποιοδήποτε ένοπλο δωσιλογικό σχηματισμό, δεν δίστασαν, όταν έφτασε η ώρα της απελευθέρωσης, να τα διαφυλάξουν από οποιαδήποτε τιμωρία και να τα χρησιμοποιήσουν στον αγώνα εναντίον του ΕΑΜ.

Οι ένοπλες δωσιλογικές οργανώσεις της Θεσσαλίας επισήμως συντηρούνταν από τους Γερμανούς και από γενναίες εισφορές των ομαδαρχών της φασιστικής πολιτικής οργάνωσης ΕΕΕ (Εθνικιστική Ενωσις Ελλάδος), γνωστότερης ως τρία Εψιλον.5 Οι πόροι των «ιδεολόγων αυτών εθνικοσοσιαλιστών» προέρχονταν από εράνους, από επιβολή παρακρατημάτων και από λάφυρα, με έννοια αρκετά διασταλτική. Το δημοσίευμα της ΕΑΜικής εφημερίδας «Ο Ρήγας» είναι ενδεικτικό:

«Ξεγυμνώνανε τους πολίτες πριν τους εκτελέσουν, ρημάζανε μέχρι βελόνι τα μαγαζιά και τα σπίτια τους. Σειρά διαρρήξεις κάθε βράδυ στο κέντρο της πόλης […] Είναι όμως και η νομιμοποιημένη ληστεία. Διακόσια δισεκατομμύρια έχουν βάλει ίσαμε σήμερα στο χέρι την αγορά του Βόλου Ε.Α.Σ.Α.Δ., Ε.Ε.Ε., Ε.Α.Ο. Επιπλέον ο έρανος με το πιστόλι στ’ αυτί!».6

Ατυπη συμφωνία

Φαίνεται ότι υπήρχε άτυπη συμφωνία και οι «εθνικιστές» δικαιούνταν το 15%, ενώ τα υπόλοιπα έπρεπε να τα δίνουν στους Γερμανούς.7 Οι αιτιάσεις δεν διατυπώνονται μόνο από την ΕΑΜική πλευρά. Ο διορισμένος από τη δωσιλογική κυβέρνηση Ιωάννη Ράλλη δήμαρχος Βόλου Θρασύβουλος Παπασακελλαρίου κατήγγειλε ότι ανάμεσα στα θύματα ήταν και οικογένειες εγνωσμένων εθνικιστικών φρονημάτων και διαπίστωνε ότι «οι άνδρες των Ταγμάτων και κυρίως της ΕΑΟ στερούνται πειθαρχίας […] περνούν την ημέρα τους στις ταβέρνες και στους οίκους ανοχής και ασχολούνται με εκβιασμούς σε βάρος των πολιτών. Οι περισσότεροι έπαυσαν προ πολλού να στρατωνίζονται και διαμένουν σε μισθωμένες οικίες ή δωμάτια τα οποία επιτάχθηκαν αυθαίρετα συζώντας με παλλακίδες, και ζώντας, κάθε φορά που τα οικονομούν, βίο σκανδαλώδη και πολυδάπανο».8

Αν και είχαν μικρή στρατιωτική αξία, ήταν στην προνομιακή θέση να γνωρίζουν πρόσωπα και πράγματα λόγω της εντοπιότητάς τους και κατέδιδαν στις δυνάμεις Κατοχής στελέχη του ΕΑΜ. Τις περισσότερες φορές, βέβαια, αναλάμβαναν να διεκπεραιώσουν μόνοι τους τη «βρόμικη δουλειά» των εκτελέσεων. Υπολογίζεται ότι από τέλους Απριλίου μέχρις αρχών Ιουνίου 1944 δολοφόνησαν γύρω στα 220 μέλη της Αντίστασης και έστειλαν σε γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και σε φυλακές, όπως η «Κίτρινη Αποθήκη» του Βόλου, εκατοντάδες πατριώτες.9

Κανείς δεν μπορούσε να αισθάνεται ασφαλής, ούτε να διαμαρτυρηθεί, φοβούμενος κυρώσεις. Τα μπλόκα στις συνοικίες και σε κεντρικά σημεία του Βόλου ήταν συχνά και στις πλείστες των περιπτώσεων οι συλλήψεις γίνονταν στην τύχη, οι ανακρίσεις, από τους πλέον αναρμόδιους, διακρίνονταν από προχειρότητα και δεν είχαν καμία εγγύηση αμεροληψίας. Οι εκτελέσεις πραγματοποιούνταν κατά τρόπο απάνθρωπο, ενώ τα πτώματα εκτίθεντο γυμνά. «Η ύβρις αυτή για το δημόσιο φρόνημα των πολιτών»10 στόχευε στην κατατρομοκράτηση του πληθυσμού.

Αναγκάζονται να φύγουν

Πολλοί Βολιώτες για να αποφύγουν το «κακό συναπάντημα» έφευγαν από την πόλη τρεπόμενοι είτε προς τα ελεύθερα χωριά του Πηλίου είτε, οι πιο πλούσιοι, προς την Αθήνα. Και οι αγρότες δεν έφερναν τα προϊόντα τους στην αγορά φοβούμενοι διαρπαγή.11

Βασιλικότεροι του βασιλέως οι ΕΑΣΑΔίτες ξεπέρασαν σε αγριότητα τους κατακτητές προκαλώντας την επέμβασή τους. Στη Λάρισα, γερμανικό Στρατοδικείο καταδίκασε στην ποινή του θανάτου ΕΑΣΑΔίτες με την κατηγορία ότι «ως όργανα των δυνάμεων κατοχής στην Ελλάδα εξέθεσαν με τις εγκληματικές τους πράξεις το γόητρο του γερμανικού στρατού».12 Τα στυγερά εγκλήματα στις θεσσαλικές πόλεις και στα χωριά προκάλεσαν από πολλές πλευρές εντονότατες διαμαρτυρίες και διαβήματα στις γερμανικές αρχές κατοχής.

Παρά τις αντιδράσεις και τις εκτελέσεις ελάχιστων ΕΑΣΑΔιτών από το γερμανικό στρατοδικείο τον Ιούνιο του 1944 η εγκάρδια και αγαστή συνεργασία ανάμεσα στις «εθνικιστικές» οργανώσεις και τις γερμανικές αρχές συνεχίστηκε. Το ίδιο διάστημα τμήματα του ΕΛΑΣ έκαναν σφοδρές επιθέσεις εναντίον του ΕΑΣΑΔ επιδιώκοντας τη διάλυσή του. Το «Εκτελεστικό [της ΟΠΛΑ]» ανέλαβε να σταματήσει την προδοτική δράση του ΕΑΣΑΔ είτε με εκτελέσεις, απαγωγές και εγκλεισμό των ενόχων σε στρατόπεδα του ΕΛΑΣ στο Πήλιο.13

Αυτή ήταν και η μόνη τιμωρία των ανδρών των ΕΑΣΑΔ. Παρά την παραπομπή πολλών υποθέσεων στα Ειδικά Δικαστήρια Δωσιλόγων του Βόλου14 και της Λάρισας, οι νέες πολιτικές συνθήκες ύστερα από την απελευθέρωση ξέπλυναν τις αμαρτίες τους στην κολυμπήθρα της εθνικοφροσύνης. Το «έθνος» χρειάστηκε εκ νέου τις υπηρεσίες τους για να καταπνίξει κάθε φωνή προόδου και δημοκρατίας. Τους έντυσε Εθνοφύλακες, τους έχρισε απηνείς διώκτες των αγωνιστών της Αντίστασης ως στελέχη παρακρατικών ομάδων και μετά την ευδόκιμο υπηρεσία τους τούς τίμησε με δημόσιες θέσεις και τους έδωσε σύνταξη αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης.

Η «προσφορά» του ΕΑΣΑΔ, όπως και των ένοπλων δωσιλογικών σχηματισμών, στον αγώνα κατά του κομμουνισμού θεωρήθηκε από το κράτος της εθνικοφροσύνης ότι βάραινε περισσότερο από τη συνεργασία με τον κατακτητή. Σήμερα, 70 χρόνια αργότερα, είναι τουλάχιστον άξιο απορίας πώς «αναθεωρητές ιστορικοί» αλλά και μερίδα του πολιτικού κόσμου εξακολουθούν να υποστηρίζουν το ίδιο σαθρό επιχείρημα.

……………………………………………………………………..

1. Δήμος Βόλου, Δημοτικό Συμβούλιο, Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου Παγασών, 16.8.1944 στο Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου. Το έγγραφο έχει ψηφιοποιηθεί στην ιστοσελίδα http://81.186.130.245/archives/html/1944_.html

2. Αναμετάδοση από τον ραδιοφωνικό σταθμό της Αθήνας στις 27 Απριλίου 1944. Παρατίθεται στο Σταύρος Αστερίου Παπαγιάννης, Εθνικός Αγροτικός Σύνδεσμος Αντικομμουνιστικής Δράσης. Τα Τάγματα Ασφαλείας της Θεσσαλίας, Αθήνα: εκδ. Σόκκολη 2007, σ. 22

3. Χαρακτηρισμός βασισμένος σε προφορικές μαρτυρίες οι οποίες συλλέχθηκαν το καλοκαίρι 2014 στο πλαίσιο του προγράμματος Θαλής DEMUCIV του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας με τίτλο «Σχεδιάζοντας το Μουσείο της πόλης του Βόλου: ιστορική έρευνα και ανάπτυξη καινοτόμων διαδραστικών περιβαλλόντων για τη διάχυση της επιστημονικής γνώσης»

4. Επιστολή του κατοχικού δημάρχου Βόλου Θρ. Παπασακελλαρίου προς ΕΔΕΣ Αθηνών, 27.9.1944. Παρατίθεται στο Λάζαρος Αρσενίου, Η Θεσσαλία στην Αντίσταση, Λάρισα: εκδ. Ελλα, 1999, σ. 63-72 και 76

5. Η οργάνωση Εθνική Ενωσις Ελλάδος (ΕΕΕ) ήταν φασιστικό κόμμα με αντισημιτικό προσανατολισμό. Ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1930 με τη μορφή πολιτικού συλλόγου και είχε παραρτήματα σε πολλές πόλεις. Το 1932 πρωτοστάτησε στα επεισόδια εναντίον του εβραϊκού οικισμού Κάμπελ στη Θεσσαλονίκη. Συνεργάστηκε φανερά με τους Γερμανούς. Εμφανίστηκε το 1944 με αρχηγό τον Κ. Γούλα, ως στρατιωτική οργάνωση. Στον Βόλο, ως αρχηγός της ΕΕΕ εφέρετο ο γιατρός Νικόλαος Γεκενίδης από την Καβάλα.

6. Εφημερίδα «Ο Ρήγας», 9.7.44 Παρατίθεται στο Παπαγιάννης, ό.π., σ. 361

7. Εφημερίδα «Λευτεριά», 18.6.44. Στο ίδιο, σ. 361

8. Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου Παγασών, 16.8.1944, ό.π.

9. Αρσενίου, στο ίδιο

10. Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου Παγασών, 16.8.1944, ό.π.

11. Στο ίδιο

12. Παπαγιάννης, ό.π., σ. 33

13. «Ο Ρήγας», 9.7.1944 και «Λευτεριά», 18.6.1944

14. Γενικά Αρχεία του Κράτους Νομού Μαγνησίας, Ειδικό Δικαστήριο Δωσιλόγων Βόλου, Πρακτικά, 1946-1950

………………………………………

Ποια είναι

Η Βασιλική Λάζου είναι ιστορικός, διδάκτορας του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Πάντειου Πανεπιστημίου. Η διατριβή της αφορά την πολιτική, την κοινωνία και τη δικαιοσύνη την περίοδο του εμφυλίου πολέμου. Εχει δημοσιεύσει άρθρα σε συλλογικούς τόμους και επιστημονικά περιοδικά για τη δεκαετία 1940.

Via