Η πνευματική ελίτ του μεταξικού καθεστώτος

Η πνευματική ελίτ του μεταξικού καθεστώτος

05 Aug

Ο ιδεολογικός λόγος της 4ης Αυγούστου ενορχηστρώθηκε από στελέχη που γνώριζαν το βάρος των λόγων και των πράξεών τους

ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑ

ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, Επτά, Κυριακή 4 Αυγούστου 2013

Η μεταξική δικτατορία τής 4ης Αυγούστου δεν εγκαθιδρύθηκε μέσα σε μία μέρα. Την προκάλεσαν τα προγενόμενα: η προσφυγιά μετά την Καταστροφή της Σμύρνης το ’22, η εδραίωση της Οκτωβριανής Επανάστασης, η άνοδος των ναζιστικών και φασιστικών κομμάτων και η παγκόσμια οικονομική κρίση.

Σ’ αυτά, αν προσθέσετε και την αδυναμία των πολιτικών να αρθούν στο ύψος των περιστάσεων, δημιουργήθηκε ένα μόρφωμα με φασιστική χειρονομία και με γεωπολιτική άγκυρα ριγμένη στα ύδατα της Μεγάλης Βρετανίας. Ο φιλοβασιλικός πρώην στρατιωτικός Ιωάννης Μεταξάς (12 Απριλίου 1871 – 29 Ιανουαρίου 1941) διορίζεται πρωθυπουργός, με εντολή τού βασιλιά Γεωργίου Β’, μετά το θάνατο του πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Δεμερτζή. Το ημερολόγιο έγραφε 13 Απριλίου 1936.

Στις 27 του ίδιου μήνα η νέα κυβέρνηση παίρνει ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή με 241 ψήφους υπέρ, 16 κατά και 4 λευκά. Αρνήθηκαν τη θετική ψήφο τους μόνον οι κομμουνιστές και ορισμένοι αστοί βουλευτές, όπως ο Γεώργιος Καφαντάρης, ο Γεώργιος Παπανδρέου και ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Κατά το διάστημα αυτό η Βουλή είχε διακόψει τις εργασίες της μέχρι τις αρχές του φθινοπώρου, αφήνοντας τον Μεταξά και τον Γεώργιο Β’ να κάνουν παχνίδι μόνοι τους.

Ομως, στις αρχές Μαΐου -για κακή και καλή τους τύχη- ξεσπούν εργατικές κινητοποιήσεις, με επίκεντρο τη Θεσσαλονίκη – η φωτογραφία της θρηνούσας μητέρας πάνω από το πτώμα του γιου της. Στις 9 του ίδιου μήνα η χωροφυλακή και ο στρατός χτυπούν τους διαδηλωτές και δώδεκα από αυτούς πέφτουν νεκροί. Ο πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς άλλο που δεν ήθελε. Παίρνει το «μπαλάκι» της αναταραχής και το χρεώνει στους κομμουνιστές, χρησιμοποιώντας εντέχνως την προπαγάνδα: για όλα φταίνε οι «κόκκινοι», οι οποίοι σχεδιάζουν να ανατρέψουν το πολίτευμα!

Ο Μεταξάς σε εκδήλωση φαλαγγιτών και σκαπανέων

Ο πολιτικός κόσμος έχει κοκαλώσει και δεν δείχνει να αντιδρά, σαν να έχει αποδεχθεί ότι πλέον η μοίρα του βρίσκεται στη γωνία του καινοφανούς σκηνικού. Ετσι, την 4η Αυγούστου, ο Ιθακήσιος δικτάτορας ανακοινώνει την αναστολή ορισμένων άρθρων του Συντάγματος και τη διάλυση της Βουλής, με τη βούλα του βασιλιά. Και ποιεί σεμνή κηδεία στη Δημοκρατία, αφού αποφασίζει να μη διεξαγάγει ελεύθερες εκλογές.

Από κει και πέρα η δικτατορία βάζει ταφόπλακα στην ελεύθερη έκφραση, συνεχίζοντας την «παράδοση» του «Ιδιώνυμου» – είχε ψηφιστεί τον Ιούλιο του 1929 από τη Βουλή και τιτλοφορούνταν «Περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και της προστασίας των πολιτών».

Από ποιους, όμως, αποτελούνταν ο «σκληρός» πυρήνας των συνεργατών του Ιωάννη Μεταξά;

Η πλειονότητά τους συνεργάστηκε με το περιοδικό «Το Νέον Κράτος», το οποίο διηύθυνε ο δημοσιογράφος, ιστορικός και κριτικός λογοτεχνίας Αρίστος Καμπάνης (1883 – 1957). Το καθεστώς από τις πρώτες μέρες προσπάθησε να πράξει το αυτονόητο και να προσεταιριστεί τους διανοουμένους και συγγραφείς, την πνευματική ιντελιγκέντσια, την οποία οποιοδήποτε καθεστώς θέλει να έχει με το μέρος του. Το περιοδικό κυκλοφόρησε σε 43 τεύχη, από τον Σεπτέμβριο του 1937 ώς τον Μάρτιο του 1941.

Με τον Κωνσταντίνο Μανιαδάκη, απηνή διώκτη των κομμουνιστών

Ο Θεολόγος Νικολούδης (1890 – 1946), δημοσιογράφος και πολιτικός (υπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων επί κυβέρνησης συνασπισμού Αλέξανδρου Ζαΐμη), έπαιζε το ρόλο του διαφωτιστή και προπαγανδιστή του καθεστώτος, γι’ αυτό και του ανατέθηκε το ρυθμιστικό υπουργείο Τύπου και Τουρισμού, το οποίο θα το χαρακτηρίζαμε εντός εισαγωγικών «υπουργείο Προπαγάνδας». Μέσα από τις σελίδες του περιοδικού «Το Νέον Κράτος» εξέφραζε συστηματικά τις θέσεις της 4ης Αυγούστου.

Αξίζει τον κόπο να σταθούμε εδώ στο αφιέρωμα του περιοδικού «Νέα Εστία» (τεύχος 340, 16 Φεβρουαρίου 1941), που κυκλοφόρησε λίγες μέρες μετά το θάνατο του Ιωάννη Μεταξά, με τα ακόλουθα στοιχεία στο εξώφυλλο: «”Δεν δύναται να υπάρξη μία φυλή αν δεν δημιουργήση πολιτισμόν ιδικόν της”, Ιωάννης Μεταξάς. Τεύχος αφιερωμένο στον Ιωάννη Μεταξά. Φίλο και προστάτη των Γραμμάτων και των Τεχνών». Ο «Γκέμπελς» του μεταξικού καθεστώτος δημοσιεύει κείμενό του στο περιοδικό, με τον τίτλο «Ο πνευματικός άνθρωπος». Ορισμένα αποσπάσματα, με κυρίαρχο το λατρευτικό τόνο του συντάκτη τους:

«Ο Ιωάννης Μεταξάς υπήρξε η πνευματικωτέρα μορφή της νεωτέρας Ελλάδος. Διότι αυτός δεν ήξευρε μόνο γράμματα, εζούσεν εν πνεύματι και ηδύνατο να εμφυσά πνεύμα, δηλαδή ζωήν βιώσιμον εις τους ανθρώπους.

»Οταν το πρώτον συνεδέθην μαζί του κατά τα τραγικά έτη 1922-1923, είχον εκπλαγή. Επλησίαζα ένα διάσημον από πολλού στρατιωτικόν, ένα φέρελπιν πολιτικόν, ένα αστόν – οικογενειάρχην, και μένα από πίσω από τα αλησμόνητα, φωτερά, βαθυκύανα μάτια του ανεκάλυπτα, μίαν νύκτα, αργά, όταν είχαμε μείνει συνομιλούντες τρεις άνθρωποι εις το σπίτι μου, ένα ασυνήθιστο φως, κόσμους ολόκληρους… Θεέ μου!

»Αυτός ο παχύσαρκος, κοντός στρατιωτικός εγνώριζε καλώς τον Ομηρόν του και τον Αισχύλον του, εγνώριζε τον Γκαίτε και τον Σαίξπηρ του, τον Δάντην του (αφήνω πλέον πόσον εγνώριζε τον Μακιαβέλλην του), και όχι μόνον αυτούς, αλλά και τον Γρηγόριον Ναζιανζηνόν και τον Μέγα Βασίλειον και τον Αγιον Αυγουστίνον και την θείαν Χάριν… Αποκάλυψις!

»Διότι γύρω εις αυτούς τους κλασικούς και γύρω εις αυτούς τους Πατέρας εβλέπατε να ομιλή ένας άνθρωπος με αργές, κοφτές, άτεχνες φράσεις επάνω σε θέματα φιλοσοφικά, θρησκευτικά, ιστορικά, πολιτικά, κοινωνικά, αλλά ασφαλής, κατασταλαγμένος, βαθύς».

Το αφιέρωμα υπογράφουν ακόμη οι Κωστής Μπαστιάς, Π. Πρεβελάκης, Τάκης Μπαρλάς, Μιχ. Αργυρόπουλος, Θ. Ν. Συναδινός, Μανώλης Καλομοίρης, Μαρίκα Κοτοπούλη, Αιμίλιος Βεάκης, Ειρήνη η Αθηναία, Πέτρος Χάρης, Μ. Καραγάτσης, Πέλος Κατσέλης.

Οι εργατικές κινητοποιήσεις στη Θεσσαλονίκη επέσπευσαν την άνοδο του Μεταξά στην εξουσία

Αυτά, εκ των υστέρων, ενώ μέχρι τότε η «Νέα Εστία» είχε κρατήσει διακριτικώς τις αποστάσεις. Ομως, στο ιδεολογικό όργανο «Το Νέον Κράτος», τον καιρό της ακμής του δικτάτορα, εμφανιζόταν ο στενός συνεργάτης του Μεταξά, ο κατά κοινή ομολογία μεγαλύτερος και απηνής διώκτης των κομμουνιστών, ο υφυπουργός Δημοσίας Ασφαλείας του καθεστώτος, Κωνσταντίνος Μανιαδάκης. Κατά τη διάρκεια της υπουργικής του θητείας έχει εξακριβωθεί ότι ανακατευόταν (και) με παράνομες επιχειρήσεις, λαθρεμπόριο, δωροδοκίες…

Τακτικά υπέγραφε ο δημοσιογράφος Κωστής Μπαστιάς, διευθυντής Γραμμάτων και Καλών Τεχνών στο υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, καθώς επίσης και ο Αχιλλέας Κύρου, ένας από τους διευθυντές της εφημερίδας «Εστία» και συγγραφέας του φιλοφασιστικού βιβλίου «Πιστεύω». Από τις πιο σημαντικές παρουσίες ήταν εκείνη του Δημήτριου Βεζανή (1904-1968), υφηγητή Γενικής Πολιτειολογίας από το 1932 στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1934 υποστήριζε ότι η δημοκρατία είναι στενά συνδεδεμένη με τον ανθρωπισμό και το σοσιαλισμό.

Σταδιακά, όμως, οι προσανατολισμοί του συγκροτήθηκαν σε μία σαφώς αντιδημοκρατική κατεύθυνση, που δεν τήρησε αποστάσεις από το φασισμό και που επιχειρηματολογούσε υπέρ της απαξίωσης της δημοκρατίας, κατακρίνοντας την «οικονομική και ηθική βαράθρωσιν εις την οποίαν μας έφερε η δημοκρατική πολιτεία», ως «μία των μεγαλυτέρων πηγών της αντιδημοκρατικής και αντιανθρωπιστικής κινήσεως».

Για τον Βεζανή η κρίση της δημοκρατίας συνίστατο στην κρίση του «δημοκρατισμού», δηλαδή της δημοκρατικής ιδεολογίας, στην κρίση της δημοκρατίας ως πολιτεύματος και στην κρίση του κοινοβουλευτισμού. Η πολλαπλή αυτή κρίση αναδείκνυε τις ποικίλες αντιφάσεις της δημοκρατίας στις ιδεολογικές και θεσμικές εκδοχές της, όπως και την αδυναμία της να ανταποκριθεί με αποτελεσματικότητα στα προβλήματα των μεταπολεμικών κοινωνιών.

Ιδιαίτερα στη μελέτη του «Η Κρίσις του Δημοκρατισμού» ασκεί μεν κριτική στις δικτατορίες, χαρακτηρίζεται όμως ο φασισμός ως «κυρίως μία πνευματική κίνησις, μία επανάστασις ψυχών κατά της υφισταμένης τάξεως των πραγμάτων» και καταλήγει ότι «ο Φασισμός δεν προτιμά την δουλείαν από την ελευθερίαν. Αλλά βλέπων τον άμεσον, τον μέγα κίνδυνον όστις απειλεί όχι μόνον το παρόν αλλά και το μέλλον της φυλής θέλει να τη σώση πάση δυνάμει, έστω και με θυσίαν των μεγαλυτέρων ανθρωπίνων αγαθών. Η διαφορά λοιπόν μεταξύ αντιδημοκρατών και δημοκρατών δεν είναι ότι οι πρώτοι τάσσονται υπέρ της δουλείας και οι δεύτεροι υπέρ της ελευθερίας. Αλλ’ ότι οι πρώτοι βλέπουν τον κίνδυνον ενώ οι δεύτεροι δεν θέλουν να ιδούν αυτόν». Ενας μετρ της μεταξικής διαπλοκής και του παρασκηνίου ήταν ο Ιωάννης Διάκος, διευθυντής της «Εφημερίδος των Ελλήνων», όργανο της Ενώσεως Βασιλοφρόνων. Θεωρείται ο αρχισέφ όλων των σχεδίων της δικτατορίας. Η σχέση του με το δικτάτορα χρονολογείται πολλά χρόνια πριν από την 4η Αυγούστου, από το αποτυχημένο αντεπαναστατικό κίνημα του 1923. Ο Μεταξάς στο στενό του κύκλο τον αποκαλούσε «βδέλλα» και «δουλόφρονα». Ωστόσο οι σχέσεις τους αποκαθίστανται κατά τη διάρκεια της δικτατορίας.

Για να καταλάβετε την ισχύ της «αρχιμαγειρικής» του, ο Διάκος διόριζε και απέλυε υπουργούς και κατηύθυνε την εσωτερική και εξωτερική πολιτική της δικτατορικής κυβέρνησης, συμβουλεύοντας τον Μεταξά ανάλογα με τα δικά του συμφέροντα. Σε εμπνεύσεις δικές του οφείλεται και η ΕΟΝ (Εθνική Οργάνωσις Νεολαίας). Αλλά… μόλις εισέβαλαν οι Γερμανοί, το 1941, στην Αθήνα, διέφυγε στην Αλεξάνδρεια με ποσότητες λιρών, χρυσού, τραπεζογραμματίων…

Ο πρέσβης Βασίλειος Παπαδάκης (αντιπρόσωπος της Ελλάδας στην Κοινωνία τών Εθνών την περίοδο 1932-36, καθηγητής στην Πάντειο στα 1937-40 και πρεσβευτής σε ΗΠΑ και Καναδά το ’39) διετέλεσε υπουργός Στρατιωτικών Υποθέσεων στην κυβέρνηση Μεταξά. Τέλος, ο Κεντρικός Επίτροπος Νεολαίας Αλέξανδρος Κανελλόπουλος ήταν μεγαλοβιομήχανος χημικών, ενώ λέγεται πως υπήρξε και τρόφιμος φυλακών επί λαθρεμπορία…

Πηγή: Φιλίστωρ