Το 'Ιδιώνυμο' της μεταξικής δικτατορίας

Το «Ιδιώνυμο» της Μεταξικής Δικτατορίας

Εξόριστοι κομμουνιστές στην Ανάφη το 1939

Στις 17 Σεπτέμβρη 1936, ημέρα Τρίτη, λίγο μετά τις 5 το απόγευμα συνελήφθη από την Ασφάλεια ο ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ Ν. Ζαχαριάδης. Η σύλληψη έγινε, ύστερα από προδοσία, επί της οδού Ιπποκράτους, λίγα μέτρα πριν τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας. Επρόκειτο για ένα ισχυρότατο χτύπημα στο παράνομο, τότε, ΚΚΕ το οποίο έμελλε να συνοδευτεί κι από άλλα χτυπήματα, εξίσου ισχυρά, στο αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα.

Την επομένη 18 Σεπτέμβρη, η δικτατορία της 4ης Αυγούστου δημοσίευσε τον Αναγκαστικό Νόμο 117 «Περί μέτρων προς καταπολέμησιν του κομμουνισμού και των εκ τούτου συνεπειών». Ο νόμος αυτός ερχόταν προς αντικατάσταση του νόμου 4229/25-7-1929 «Περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών», του περιβόητου δηλαδή «Ιδιωνύμου», που είχε ψηφίσει το 1929 η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου. Στην πραγματικότητα, βεβαίως, τόσο το «Ιδιώνυμο» του Βενιζέλου όσο και το νέο «Ιδιώνυμο» του Μεταξά έβγαιναν από την ίδια μήτρα, τη μήτρα του αντικομμουνισμού που έκανε τους εν λόγω δύο πολιτικούς -το δημοκρατικό Βενιζέλο και τον δικτάτορα και φασίστα Μεταξά- να μοιάζουν σαν δύο σταγόνες νερό. Για του λόγου το αληθές αναφέρουμε:

Οταν ο Βενιζέλος υπεράσπιζε την αναγκαιότητα ψήφισης του Ιδιωνύμου στη Βουλή τόνιζε μεταξύ άλλων¹: «Πιστεύω, λοιπόν, ότι θα με ακούση ο εργατικός κόσμος, όταν του είπω: ''Πρόσεξε, μην παρασυρθείς, από τους κομμουνιστάς εις τον αγώνα αυτόν, ο οποίος φαίνεται, ότι ετοιμάζεται και εις την μάχην αυτήν, η οποία πρόκειται να δοθή''. Το κράτος εκπροσωπούμενον από την κυβέρνησιν, την νόμιμον, και έχον, ως ελπίζω, υποστήριξιν όλου του πολιτικού κόσμου, θα αντιταχθή κατά τοιαύτης επαναστατικής ενεργείας προς ανατροπήν του ελευθέρου πολιτεύματος, θα την κτυπήση με όλα τα μέσα, τα οποία διαθέτει επί τη βάσει των κειμένων νόμων». Αλλά κι ο Μεταξάς δεν πήγαινε πίσω. Την ίδια ημέρα που δημοσιεύτηκε το δικό του «Ιδιώνυμο», η εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ αναδημοσίευε από την εφημερίδα «ΗΧΩ ΤΩΝ ΠΑΡΙΣΙΩΝ» μια πολύ χαρακτηριστική και άκρως σχετική με το θέμα συνέντευξή του. Στη συνέντευξη αυτή² ο δικτάτορας δικαιολογούσε την επιβολή του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, όσα μέτρα είχαν ληφθεί και όσα θα επακολουθούσαν, επικαλούμενος τη δράση των κομμουνιστών που κατά τη γνώμη του είχε αποβεί απειλητική για το κοινωνικό καθεστώς και το κράτος. «Το κόμμα τούτο -σημείωνε- εξηπλούτο ολίγον κατ' ολίγον. Η ιθύνουσα ομάς, απαρτιζόμενη από ολίγους αδιαλλάκτους και δογματικούς επίστευεν εις τας ουτοπίας της. Πέριξ αυτής συνεκεντρούντο πρώτον οι ενδεείς, οι δυστυχείς και εκείνοι οι οποίοι ήλπιζον από μίαν κοινωνικήν εξέγερσιν. Κατόπιν οι πολλοί, εκείνοι τους οποίους απεγοήτευσεν ο κοινοβουλευτισμός, οίτινες δεν επίστευον πλέον εις αυτόν, αντιληφθέντες ότι δεν ηδύνατο να φέρη εις κανέν αποτέλεσμα, και οίτινες εν τη απελπισία των κατέφευγον εις τον κομμουνισμόν... Ο κομμουνισμός, από πολλά έτη, εισέδυσεν εις την εκπαίδευσιν και ήρχισε διαφθείρων τη νεότητα. Η εργατική τάξις διετέλη υπό την εξουσίαν του... Ο στρατός, ο στόλος, η αεροπορία, υφίσταντο τας συνεπείας της δηλητηριάσεως του μπολσεβικισμού...».

Φυλακισμένοι στην Ακροναυπλία το 1936

Συγκρίνοντας κανείς τα δύο κείμενα, αυτό του Βενιζέλου κι αυτό το Μεταξά δεν μπορεί να μη διακρίνει την ενότητα και τη συνέχεια των ιδεών. Αφού τα πράγματα είχαν φτάσει στο σημείο που, ψευδώς βεβαίως, επικαλείται ο Μεταξάς έπρεπε να συμβεί αυτό που είχε περιγράψει πριν απ' αυτόν ο Βενιζέλος: Με την πρόφαση του κομμουνιστικού κινδύνου να κατασταλεί το λαϊκό κίνημα και να συνθλιβούν οι λαϊκές ελευθερίες.

Ακριβώς σ' αυτή τη βάση επιβλήθηκε η μεταξική δικτατορία. Ας επιστρέψουμε όμως στον αντικομμουνιστικό νόμο του Μεταξά κι ας δούμε με περισσότερες λεπτομέρειες το περιεχόμενό του, όπως και τη σχέση που είχε με το βενιζελικό «Ιδιώνυμο».

Το μεταξικό και το βενιζελικό «Ιδιώνυμο»

Ο Α. Ν. 117/1936 υπήρξε συνέχεια του βενιζελικού Ιδιωνύμου» και προσαρμογή του στις νέες συνθήκες της δικτατορίας. Δεν το καταργούσε αλλά επαναλάμβανε τις κύριες διατάξεις του επί το αυταρχικότερον εισάγοντας και νέα «εγκλήματα», τα οποία οι κρατικές αρχές καλούνταν να αντιμετωπίσουν. Οι βασικές διατάξεις του μεταξικού «Ιδιωνύμου» προέβλεπαν ποινή φυλάκισης μέχρι 5 ετών και ποινή εκτόπισης έξι μηνών μέχρι δύο ετών (που επιβάλλονταν από τον ποινικό δικαστή και εκτίονταν μετά την εκτέλεση της κύριας ποινής) για οποιονδήποτε «όστις εγγράφως, προφορικώς ή καθ' οιονδήποτε άλλον τρόπον αμέσως ή εμμέσως επιδιώκει την διάδοσιν, ανάπτυξιν και εφαρμογήν θεωριών, ιδεών ή κοινωνικών, οικονομικών και θρησκευτικών συστημάτων τεινόντων εις την ανατροπήν του κρατούντος εν τη χώρα κοινωνικού καθεστώτος ή εις την απόσπασιν ή αυτονόμισιν μέρους της επικρατείας ως και ο προσηλυτίζων εις τας θεωρίας, ιδέας και συστήματα ταύτα καθ' οιονδήποτε τρόπον» (άρθρο 1)³. Για το ίδιο «αδίκημα» το βενιζελικό «ιδιώνυμο» προέβλεπε φυλάκιση τουλάχιστον έξι μηνών και εκτοπισμό ενός μηνός μέχρι δύο ετών για οποιονδήποτε επιδίωκε «την εφαρμογή ιδεών εχουσών ως έκδηλον σκοπόν τη διά βιαίων μέσων ανατροπήν του κρατούντος κοινωνικού καθεστώτος ή την απόσπασιν μέρους εκ του όλου της Επικρατείας, ή ενεργεί υπέρ της εφαρμογής αυτών προσηλυτισμόν»⁴.

Ο κατασταλτικός μηχανισμός της 4ης Αυγούστου σε δράση

Οπως σωστά παρατηρεί ο Ρούσος Κούνδουρος⁵ «Το ενδιαφέρον σημείο του Αναγκαστικού Νόμου 117 είναι ότι η λέξη ''βιαίως'' παραλείπεται. Ο δράστης δε χρειάζεται πια να προσπαθεί να ανατρέψει βιαίως. Αρκεί να προσπαθούσε να ανατρέψει, έστω και ειρηνικά, εκείνο που η δικτατορία όριζε σαν κοινωνικό καθεστώς». Στο ίδιο πνεύμα ο Ν. Αλιβιζάτος προσθέτει⁶: «Η εξέλιξη σχετικά με το κύριο έγκλημα που προβλεπόταν από το αντίστοιχο άρθρο του "ιδιωνύμου" ήταν σαφής: δεν ήταν απαραίτητο να είχε επιδιώξει ο κατηγορούμενος την εφαρμογή ιδεών "εχουσών ως έκδηλον σκοπόν" τη "διά βιαίων μέσων'' ανατροπή του κρατούντος κοινωνικού συστήματος όπως προέβλεπε ο νομοθέτης του 1929. Για το νομοθέτη του δικτατορικού καθεστώτος αρκούσε για την καταδίκη των προσώπων κατά των οποίων στρεφόταν, η απόπειρα να διαδοθούν οι ιδέες αυτές με οποιαδήποτε μέσο».

Ο μεταξικός αντικομμουνιστικός νόμος προέβλεπε τις ίδιες, με το άρθρο 1, ποινές και για οποιονδήποτε εξωθούσε τους εργάτες σε κήρυξη απεργίας ή συμμετείχε σε απεργία. Ιδιαίτερα επιβαρυντική περίπτωση χαρακτηριζόταν η συμμετοχή σε τέτοιες ενέργειες δημοσίων, δημοτικών ή εκκλησιαστικών υπαλλήλων, κληρικών, υπαλλήλων οργανισμών δημοσίου δικαίου ή εργατικών σωματείων, στρατιωτικών κ.ά. Επίσης, απαγόρευε τη σύσταση σωματείων ή ενώσεων που θεωρούνταν ανατρεπτικά για το καθεστώς και διέλυε όσα από τα υπάρχοντα είχαν χαρακτηριστεί ως τέτοια από τα όργανα του καθεστώτος. Επιπλέον, απαγόρευε τις συγκεντρώσεις σε υπαίθριο ή κλειστό χώρο στις οποίες επρόκειτο να αναπτυχθούν ανατρεπτικές για το κοινωνικό καθεστώς θεωρίες, ιδέες και συστήματα. Αν, μάλιστα τα προαναφερθέντα αδικήματα είχαν τελεσθεί διά του τύπου προβλεπόταν προσωρινή παύση της ασκήσεως επαγγέλματος μέχρι έξι μηνών στο δημοσιογράφο, εκδότη ή τυπογράφο και μέχρι τριών ετών σε περίπτωση υποτροπής και διετάσσετο «η κατάσχεσις των τυπογραφικών οργάνων»⁷ Παρόμοιες διατάξεις είχε και το «Ιδιώνυμο», αν και για ορισμένες περιπτώσεις προέβλεπε μικρότερες ποινές⁸.

Πρέπει να προσθέσουμε πως όσοι καταδικάζονταν για παράβαση του Α.Ν. 117/1936 στερούνταν αυτόματα τα πολιτικά τους δικαιώματα, για πέντε τουλάχιστον χρόνια και διαγράφονταν από τις συνδικαλιστικές ή άλλες οργανώσεις για ισόχρονη περίοδο, ενώ έχαναν το δικαίωμα του εκλέγεσθαι στα διοικητικά όργανά τους. Αυτά τα μέτρα μπορούσαν να προκαλέσουν μόνο τη θυμηδία, αφού δεν υπήρχαν ουσιώδη πολιτικά και συνδικαλιστικά δικαιώματα στις συνθήκες της δικτατορίας. Προβλέπονταν, όμως, για να υπογραμμίζουν ότι οι παραβάτες του νόμου θα βίωναν έναν ανελέητο διωγμό από το καθεστώς με τη στέρηση όλων των δικαιωμάτων τους, ακόμη και αυτών που μόνο τυπικά υπήρχαν.

Η αναβίωση της Ιεράς Εξέτασης

Ενα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του μεταξικού «Ιδιωνύμου» είναι ότι οδηγούσε στην κατάσχεση και στη συνέχεια στην πυρά βιβλία και έντυπα που δεν ήταν αρεστά στο καθεστώς. Το άρθρο 10 του νόμου γράφει επί λέξει⁹: «Οι εν γένει εκδόται και βιβλιοπώλαι, κάτοχοι βιβλίων ή άλλων εντύπων των οποίων το περιεχόμενο εκδήλως αντίκειται προς τας διατάξεις του παρόντος Νόμου ως αναφερόμενον εις θεωρίας, ιδέας και συστήματα περί ων το άρθρο 1 του παρόντος υποχρεούνται εντός προθεσμίας 20 ημερών από της δημοσιεύσεως του παρόντος Νόμου να προσαγάγωσι και παραδώσωσι τα έντυπα ταύτα εις τας κατά τόπους αρμοδίας Αστυνομικάς Αρχάς συντασσομένου πρωτοκόλλου παραδόσεως. Οι μη συμμορφούμενοι... τιμωρούνται διά φυλακίσεως τριών μηνών μέχρι ενός έτους και ισοχρόνου εκτοπίσεως. Υφισταμένης αμφιβολίας παρά τω κατόχω περί του κατά τ' ανωτέρω επιτρεπτού ή μη της κατοχής και εμπορίας εντύπου τινός, αποφαίνεται οριστικώς και αμετακλήτως τριμελής Επιτροπή αποτελούμενη υπό του νομάρχου, του Εισαγγελέως, των Πρωτοδικών και του Αστυνομικού Διευθυντού ένθα τα κατεχόμενα έντυπα». Ετσι νομιμοποιήθηκε ένα άγριο κυνηγητό όλων των γραπτών τεκμηρίων του ανθρώπινου πολιτισμού που η δικτατορία όχι μόνο απαγόρευε, αλλά ήθελε και να εξαφανίσει αφού οργάνωνε τελετές, όπου καίγονταν δημόσια όλα τα βιβλία και τα έντυπα που είχαν κατασχεθεί. Βέβαια, όλα αυτά είχαν ξεκινήσει προτού θεσπιστεί η μεταξική αντικομμουνιστική νομοθεσία. Για παράδειγμα, λίγες μέρες μετά την επιβολή της δικτατορίας και συγκεκριμένα στις 16 Αυγούστου στις εφημερίδες υπήρχε η εξής ανακοίνωση¹⁰: «Η Εθνική Φοιτητική Νεολαία Πειραιώς προβαίνουσα εις την εξαφάνισιν διά της πυράς ολοκλήρου σειράς κομμουνιστικών εντύπων την προσεχήν Κυριακήν ώραν 8 μ.μ. εν τη πλατεία Πασαλιμανίου Πειραιώς, προσκαλεί άπαντας τους εθνικόφρονας νέους, όπως προσέλθουν εν τη πλατεία Τερψιθέας 7 μ.μ. ίνα εν σώματι μεταβούν και συμμετάσχουν εις την τελετήν».

Τέτοιες ανακοινώσεις ήταν συχνό φαινόμενο κι όπως εύκολα μπορεί ν' αντιληφθεί κανείς ο χαρακτηρισμός ενός εντύπου ως κομμουνιστικού ή ως ανατρεπτικού είχε πολύ ευρύ περιεχόμενο. Σχεδόν απροσδιόριστο. Ο Σπ. Λιναρδάτος γράφει χαρακτηριστικά γι' αυτό το θέμα¹¹: «Μέλη φασιστικών οργανώσεων και διάφοροι τραμπούκοι ή πληρωμένοι αλήτες, με άγριους αλαλαγμούς χαράς, άναψαν σε δημόσιους χώρους μεγάλες φωτιές κι έκαψαν εκατοντάδες τόμους βιβλίων Ελλήνων και ξένων συγγραφέων. Ανάμεσα στα βιβλία που κάηκαν δεν ήταν μόνον του Μαρξ, του Ενγκελς, του Λένιν, του Πλεχάνωφ και των άλλων κλασικών του Μαρξισμού, αλλά και του Χάινε, του Μπέρναρ Σω, του Φρόυντ, του Τσβάιχ, του Ανατόλ Φρανς, του Γκόρκι, του Ντοστογιέφσκι, του Τολστόι, του Γκαίτε, του Φίχτε, του Δαρβίνου, του Παπαδιαμάντη, του Καρκαβίτσα κλπ.».

Εξίσου διαφωτιστικά είναι και όσα αναφέρει ο Γ. Ρούσσος, ο οποίος, ανάμεσα σε άλλα, γράφει¹²: «Ακόμα και σχολικά βιβλία που δεν άρεσαν στο καθεστώς παραδίδονταν στη φωτιά. Αργότερα καταρτίστηκε με διαταγή του Μανιαδάκη ένας ατελείωτος κατάλογος που απαγόρευε την κυκλοφορία 445 βιβλίων. Μετέπειτα έφθασαν να λογοκρίνουν και τους αρχαίους Ελληνες συγγραφείς, μέχρι του σημείου μάλιστα να απαγορεύσουν την παράσταση της ''Αντιγόνης'' του Σοφοκλή επειδή περιείχε βαρείς χαρακτηρισμούς κατά των τυράννων». Βέβαια όπως αναφέρει ο Φ. Γρηγοριάδης¹³, από τη λογοκρισία του καθεστώς, πέραν του Σοφοκλή, δεν τη γλίτωσαν ούτε ο Θουκυδίδης ούτε ο Αριστοφάνης!!! Ποιοι όμως ήταν οι λογοκριτές που υπηρετούσαν τέτοιου είδους ανάγκες του καθεστώτος;

«Εις την λογοκρισίαν των βιβλίων, περιοδικών και λοιπών εντύπων -μας πληροφορεί ο Ι. Κορωνάκης¹⁴- υπηρέτουν ως πνευματικοί Προκρούσται οι Κλέων Παράσχος, Ειρήνη Δημητρακοπούλου - Αθηναία, Γεώργιος Πράτσικας, Γρηγόριος Στεφάνου, Γεράσιμος Αννινος και άλλοι. Κατ' εισήγησιν αυτών, χιλιάδες βιβλίων των μεγαλυτέρων εκδοτικών μας οίκων ηρπάγησαν και εκάησαν εις τους δρόμους».

Αντί επιλόγου

Το αντικομμουνιστικό οπλοστάσιο της μεταξικής δικτατορίας ενισχύθηκε με πολλές άλλες νομοθετικές πράξεις. Η σπουδαιότερη απ' αυτές ήταν ο Α.Ν. 1075 του 1938 «περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των πολιτών»¹⁵. Με το νόμο αυτό κωδικοποιήθηκαν όλες οι προηγούμενες σχετικές διατάξεις που είχαν υιοθετηθεί από τη δεκαετία του 1920 και ταυτόχρονα θεσπίστηκαν νέες που ενίσχυαν την κατασταλτική πρακτική του δικτατορικού καθεστώτος. Οι κυριότερες απ' αυτές, όπως η θέσπιση των στρατοπέδων συγκέντρωσης, του πιστοποιητικού κοινωνικών φρονημάτων καθώς και οι δηλώσεις μετανοίας, επέζησαν της πτώσης του δικτατορικού καθεστώτος και αξιοποιήθηκαν με τις πιο ακραίες μορφές και το πιο ακραίο περιεχόμενο στη μεταπολεμική και μετεμφυλιοπολεμική περίοδο.

Ειδικά για την περίοδο που κράτησε το καθεστώς της 4ης Αυγούστου δεν υπάρχουν ακριβή επίσημα στοιχεία αναφορικά με τις επιπτώσεις, που είχε το αντικομμουνιστικό νομικό καθεστώς πάνω στις λαϊκές ελευθερίες, αυτές που μπορεί να υπάρχουν σε καθεστώς αστικής δημοκρατίας, που ούτως ή άλλως είχαν καταργηθεί. Ο Κορωνάκης γράφει ότι «υπέρ τα 80.000 άτομα εβασανίσθησαν επί μήνας ολοκλήρους εις τα κρατητήρια των Ασφαλειών και των παραρτημάτων των, εις τας μονίμους φυλακάς του κράτους και τας ερημονήσους του Αιγαίου»¹⁶. Το ίδιο το καθεστώς κατέβαζε τις συλλήψεις στις 50.000. Το δικτατορικό καθεστώς του Μεταξά, ενίσχυσε το κρατικό τρομοκρατικό οπλοστάσιο ενάντια στο λαϊκό κίνημα, εφαρμόζοντας μέτρα απίστευτης καταπίεσης, γιατί δεν μπορούσε διαφορετικά να επιβληθεί. Αποδεικνύοντας πως η αστική δημοκρατία επιτρέπει τόσες λαϊκές ελευθερίες και δικαιώματα, όσες δε δημιουργούν συνθήκες αναμφισβήτησής της από το λαό.

1. «Τα κείμενα του Ελευθερίου Βενιζέλου», Εκδοση της Λέσχης Φιλελευθέρων, επιμέλεια Στ. Στεφάνου, τόμος Γ', Αθήνα 1981, σελ. 560

2. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 18/9/1936

3. Φ.Ε.Κ. 402, τεύχος πρώτον/18- 9- 1936

4 .Φ.Ε.Κ. 245, τεύχος πρώτον/25/7/1929, «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ» έκδοση ΣΕ, σελ. 212- 216 και αλλού

5. Ρούσος Κούνδουρος: «Η Ασφάλεια του καθεστώτος», εκδόσεις «Καστανιώτη», σελ. 104

6. Ν. Αλιβιζάτος: «Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922- 1974», εκδόσεις «Θεμέλιο», σελ. 418

7. Σπ. Λιναρδάτου: «4η Αυγούστου», Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις 1967, σελ. 61

8. ΦΕΚ 245, τεύχος πρώτον/25/7/1929

9. ΦΕΚ 402, τεύχος πρώτον/18- 9- 1936

10. Φ. Γρηγοριάδη: «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδα 1909- 1940», εκδόσεις «Καπόπουλος», τόμος 4ος, σελ. 191

11. Σπ. Λιναρδάτου: «4η Αυγούστου», Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις 1967, σελ. 62- 63

12. Γ. Ρούσσου: «Νεώτερη Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», εκδόσεις ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΡΦΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ, τόμος 7ος, σελ. 84- 86

13. Φ. Γρηγοριάδη, στο ίδιο σελ. 191

14. Ι. Γ. Κορωνάκη: «Η Πολιτεία της 4ης Αυγούστου», Αθήναι 1950, σελ. 43

15. ΦΕΚ 45, τεύχος πρώτον/11- 2- 1938

16. Ι. Γ. Κορωνάκη, στο ίδιο, σελ. 45

Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ

Πηγή: Ριζοσπάστης (22 Σεπτέμβρη 2002)