Οι συνταγές της πείνας στην Κατοχή

Πώς γίνεται να μαγειρεύεις χωρίς φαγητό; Οι συνταγές της επιβίωσης στην Κατοχική Αθήνα, μέσα από τις μαρτυρίες γυναικών της εποχής. Η ιστορικός Ελένη Νικολαΐδου ξεφυλλίζει τις σελίδες του βιβλίου της και θυμάται. Επιβίωση με πατατοφλουδοκεφτέδες, μπομπότα, ψίχουλα εβδομάδας, καφέ από ρεβίθια, τετράποδα και τον... εμετό των Γερμανών

 

της Μίκα Κοντορούση

 

«Καθόλου κρέας ή ψάρι, μια αλεσμένη αγκινάρα για φαγητό. Καλό μάσημα της τροφής για να νιώθει το στομάχι γεμάτο και μην ξεχνάτε να μαζεύεται τα ψίχουλα από το τραπέζι σε ένα βαζάκι. Στο τέλος της εβδομάδας, η ποσότητα θα είναι αρκετή». Προτροπές επιβίωσης στον Τύπο της Κατοχής. Από τον Απρίλιο του 1941, η Ελλάδα βίωνε την εξαθλίωση, τον αφανισμό και χιλιάδες πολίτες πέθαιναν κυριολεκτικά από ασιτία. Η ιστορικός Ελένη Νικολαΐδου - ήδη με 22 βιβλία στο βιογραφικό της - βγάζει από το χρονοντούλαπο τις «Συνταγές της Κατοχής», το απόλυτο εγχειρίδιο για το «πώς σφίγγει το ζωνάρι». Εξιστορεί δε στο WE του NEWS 247 τις συνθήκες ζωής, αλλά και τους εφευρετικότατους τρόπους επιβίωσης, όπως τις εξιστόρησαν γυναίκες της εποχής, αλλά και όπως παρουσιάζονταν στα «Αθηναϊκά Νέα», «Βραδυνή» και «Καθημερινή».
Τι έτρωγε ο κόσμος τότε; Και τελικά, πόσο κοντά είμαστε στο να αναπροσαρμόσουμε το σημερινό μας διαιτολόγιο σε εκείνο των δύσκολων χρόνων;

 

Η ψευδαίσθηση του να τρως κρέας

«Οι άνθρωποι της Κατοχής είχαν να αντιμετωπίσουν εκτός από τους Ναζί, τα μπλόκα, τις εκτελέσεις, τη λεηλασία της πόλης και τις τρομακτικές ελλείψεις σε τρόφιμα. Οι μισθοί πλέον δεν είχαν καμία αξία. Τα τρόφιμα στην αγορά ήταν σπάνια και όταν εμφανίζονταν ελέγχονταν από μαυραγορίτες, οι οποίοι ήταν σε αγαστή συνεργασία με τους Γερμανούς κατακτητές. Έπρεπε, λοιπόν, να επιβιώσουν. Χιλιάδες δεν τα κατάφεραν, χιλιάδες στην Αθήνα και σε άλλα μέρη πέθαναν από ασιτία. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, οι εφημερίδες της εποχής έδιναν συμβουλές για το πώς θα μπορέσουν οι Αθηναίοι να διατραφούν, ώστε να κρατηθούν εν ζωή. Μία συνταγή ή οδηγία – που ήταν και αυτή που με σόκαρε περισσότερο -  έδινε οδηγίες για το πώς να μαζεύουν ψίχουλα».

Έλεγε λοιπόν: Μαζεύετε με προσοχή τα ψίχουλα από το τραπέζι και βάλτε τα σε ένα ποτήρι. Στο τέλος της εβδομάδας θα έχετε μαζέψει τόσα ψίχουλα, ώστε να μπορέσετε να τα χρησιμοποιήσετε στη μαγειρική σας.

«Ειλικρινά, δεν είναι φοβερό; Επίσης, υπήρχε συνταγή που έλεγε πώς να ξεγελάσεις τα μάτια σου και το στομάχι σου ότι τρως κρέας (φοβερά δυσεύρετο προϊόν)».

Είναι πολύ απλό: Παίρνεις μία μελιτζάνα και την τρίβεις, την αφήνεις να σκουρύνει και τότε έχεις την αίσθηση ότι τρως κρέας! «Ξέρετε οι Αθηναίοι άλλαξαν δραστικά τις διατροφικές τους συνήθειες. Γνωρίζατε ότι τα γεμιστά προ Κατοχής τα έτρωγαν με μαγιονέζα;».

 

Σκύλοι, γάτες, γαϊδούρια, άλογα και ελάφια al dente

«Όταν πεινάς θα φας τα πάντα, όταν βλέπεις το παιδί σου τουμπανιασμένο θα του δώσεις τα πάντα για να το κρατήσεις στη ζωή. Μερικές φορές αναρωτιόμασταν: "Μα και σκύλους;". Ναι και σκύλους και γάτες. Τα πάντα έτρωγαν τότε οι Αθηναίοι», αναφέρει η κα Νικολαΐδου.

Οι σκύλοι και οι γάτες εξαφανίστηκαν από τους πρώτους μήνες που μπήκαν οι Γερμανοί στην Αθήνα. Και επειδή οι κατακτητές δεν άφησαν τίποτα όρθιο, αλλά κατέσχεσαν ακόμη και τους γάιδαρους για τις ανάγκες των μεταφορών του στρατού τους, παρατηρήθηκε ότι και αυτοί σταδιακά εξαφανίζονταν. Είναι εξακριβωμένο ότι από τον Εθνικό Κήπο σε μία νύχτα χάθηκαν δύο ελάφια. Εικάζεται ότι πεινασμένοι μπήκαν μέσα νύχτα και τα άρπαξαν για λόγους επιβίωσης.

«Πρέπει να σας πω ότι σφάζονταν και άλογα. Για το λόγο αυτό, υπήρχαν πολλά παράνομα σφαγεία, όπου έσφαζαν τα ζωντανά και τα πουλούσαν από πόρτα σε πόρτα για ολόκληρες περιουσίες. Το ξεπούλημα της περιουσίας των Αθηναίων έγινε και για άλλα τρόφιμα, όπως το λάδι».

 

Καφές από ρεβίθια και για επιδόρπιο «εμετός των Γερμανών»

Τα φρούτα στην κατοχική Αθήνα, αποτελούσαν ένα είδος υπό εξαφάνιση. «Υπήρχαν όμως συνταγές για ορεκτικά που έκοβαν την όρεξη! Οι οδηγίες δηλαδή που δίνονταν ήταν, πώς θα ξεγελάσουμε το στομάχι μας, ώστε να νιώσει ότι είναι γεμάτο. Τούς προέτρεπαν λοιπόν να τρώνε χόρτα και να τα μασούν αργά αργά για να νομίσει το στομάχι ότι είναι χορτάτο».

Ακόμη, λόγω του ότι ο καφές ήταν δυσεύρετος, απλοί πολίτες έφτιαχναν έναν τύπο καφέ από διάφορα προϊόντα, όπως τα ρεβίθια ή από βραστά κουκούτσια. 

«Αυτό που υπήρχε σε μερική αφθονία, ήταν το κρασί, το οποίο έσωσε αρκετούς Αθηναίους, γιατί τους τόνωνε. Επίσης και οι σταφίδες και τα σύκα ήταν υλικά που τους κρατούσαν ζωντανούς, αφού τα χρησιμοποιούσαν ως υποκατάστατα ζάχαρης και έφτιαχναν γλυκά. Υπήρχαν εστιατόρια που πουλούσαν γάλα, νερωμένο φυσικά, και αμφιβόλου ποιότητας. Να συμπληρώσω εδώ ότι από την πείνα τους, οι Αθηναίοι μάζευαν ό, τι χόρτο έβρισκαν, αλλά πόσα χόρτα μπορεί να υπάρχουν για να ταΐσουν μία πόλη; Δίνονταν τότε οδηγίες να είναι προσεκτικοί  στο τι τρώνε, αλλά στην πράξη ήταν ανέφικτο λόγω της πείνας».

Άλλοι επιβίωναν με φέτες λασπώδους ψωμιού ή την λεγόμενη μπομπότα (χυλός από καλαμποκάλευρο), ενώ είναι εξακριβωμένο ότι υπήρχαν άνθρωποι και παιδιά ή ορφανά πολέμου, που σύχναζαν έξω από τις ταβέρνες που έπιναν και έτρωγαν οι Γερμανοί και όταν αυτοί ξερνούσαν, θρέφονταν από τον εμετό τους».

 

 Μοναδική πρώτη ύλη το νερό και τα χόρτα… ογκρατέν

«Είναι τραγικό αυτό που θα σας πω αλλά η πρώτη ύλη ήταν το ...νερό! Όταν βέβαια έτρεχε από τις βρύσες, γιατί η αλήθεια είναι ότι τους το έκοβαν πολύ συχνά. Για να σας δώσω να καταλάβετε, υπήρχε συνταγή που έλεγε ότι αν και εφόσον βρεθείτε τόσο τυχεροί και αγοράσετε φασολάκια, να τα καθαρίσετε, κρατήστε τις άκρες και τις κλωστές και όλα μαζί ψιλοκόψτε τα. Σε μία κατσαρόλα με νερό ρίξτε τα όλα μέσα, προσθέστε λίγο κρεμμύδι, ντομάτα ή ελιές και να μία θαυμάσια σούπα για το βράδυ!».

Να σημειωθεί ότι σε περισσότερη αφθονία, αναλογικά, ήταν τα χόρτα και γι’ αυτό υπήρχαν πολλές συνταγές με αυτά, μέχρι και το πώς να μαγειρέψετε… χόρτα ογκρατέν!

 

 Η ανταλλακτική οικονομία και οι «σκοπιές» στα λάχανα

Οι Αθηναίοι επέστρεψαν από τα πρώτα χρόνια της Κατοχής στην ανταλλακτική οικονομία. Η οδός Αθηνάς, ο γνωστός δρόμος στο κέντρο της Αθήνας, ήταν ο τόπος συνάντησης των απανταχού ταλαιπωρημένων και πεινασμένων.

«Εκεί θα βλέπατε να έχουν στο δρόμο ό, τι μπορούσε κανείς να πουλήσει από το σπίτι του. Προσωπικά αντικείμενα, έπιπλα, ίσως κάποια τρόφιμα, μαγειρευτά φαγητά με ύποπτα κρέατα μέσα, ζαχαρωτά που περισσότερο ήταν καθαρτικά, ακόμη και σαπούνια που τελικά έλιωναν τα ρούχα (παρασκευάζονταν παράνομα και χωρίς γνώσεις). Τότε άλλωστε, υπήρχε τρομερή έλλειψη από σαπούνι».

Αρκετοί απλοί πολίτες κατάφεραν να σωθούν, χάρη στα συσσίτια που διοργάνωναν τα σωματεία προς τα μέλη τους. Αποτέλεσμα ήταν η εξασφάλιση ενός πιάτου με όσπρια ή μία κούπα νεροζούμι. «Τα συσσίτια ήταν πολύ διαδεδομένα και εξαιτίας τους κατάφεραν πολλοί Αθηναίοι να επιβιώσουν. Φυσικά μην νομίζετε ότι ήταν τίποτα φαγητά της προκοπής αλλά ήταν αρκετά για να μπορέσουν να σταθούν τα πόδια τους. Να σας πω επιπλέον, ότι πολλοί Αθηναίοι έβαζαν κοτέτσια στα μπαλκόνια και τις αυλές ή έφτιαχναν δικό τους μπαξέ που όμως φύλαγαν σκοπιά για να μην πάει κάποιος πεινασμένος να τους πάρει την κότα ή το λαχανικό».

Οι εφημερίδες την εποχή της Κατοχής ήταν γεμάτες με ειδήσεις από την κεντρική αγορά. Φουφούδες είχαν στηθεί στους δρόμους και πουλούσαν ζωμούς από κρέας, χωρίς να διευκρινίζεται για το τι κρέας μαγείρευαν. Οι μεταφορές γίνονταν με αυτοσχέδια καροτσάκια. Τα παπούτσια έλιωναν και άρχισαν οι Αθηναίοι σκάλιζαν ξύλα και τα φορούσαν. Τότε εμφανίστηκαν λοιπόν στην Αθήνα και τα τσόκαρα. Τα μαγαζιά με ηλεκτρικά είδη πουλούσαν μέχρι και σπιτικά γλυκά.

 

 Πατατοφλουδοκεφτέδες και ροφήματα από φλούδες μήλων

"Μην το πάρετε για παραδοξολογία. Πρόκειται για φαγητό δοκιμασμένο και νοστιμότατο. Τότε έλεγε ότι πρέπει να: Βράζετε τις πατάτες, αφού τις πλύνετε καλά. Έπειτα τις ξεφλουδίζετε. Τι κάνετε τις φλούδες; Τις πετάτε. Πετάτε δηλαδή το πιο θρεπτικό και το πιο υγιεινό μέρος της πατάτας, αφού είναι πια γνωστό πως κάθε λαχανικό και φρούτο στο φλοιό του και γενικά προς τα εξωτερικά του στρώματα περιέχει τις διάφορες πολύτιμες βιταμίνες. Παίρνετε, λοιπόν, αυτές τις φλούδες, προσθέτετε μπόλικο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο, λιγάκι δυόσμο, αλάτι, πιπέρι, ζυμώνετε και τηγανίζετε. Θα απορήσετε για το αποτέλεσμα. Αν δεν πρόκειται να βράσετε τις πατάτες, αλλά να τις μαγειρέψτε αλλιώς όποτε θα τις παστρέψτε πριν τις βράσετε, πάλι μπορείτε να κάνετε τους κεφτέδες σας, βράζοντας τις φλούδες που θα είναι ακόμα πιο νόστιμες γιατί θα έχουν επάνω και λίγη πατάτα.

Στις συνταγές της εποχής συγκαταλέγονται επίσης, τα ροφήματα ή γλυκίσματα από φλούδες μήλων, η χρησιμότητα των κουκουτσιών για περίφημα γλυκά και τα μπισκότα από ελάχιστο αλεύρι.

 

 Ο φόβος μην εφαρμοστούν και σήμερα οι συνταγές

«Τα ελληνικά ΜΜΕ εμφανίζουν τις “Συνταγές της πείνας” ως βιβλίο για την κρίση, αλλά η αλήθεια είναι ότι δεν γράφτηκε με τέτοιο στόχο. Καταρχάς δεν πρόκειται για κανονικό βιβλίο μαγειρικής, αλλά για προϊόν έρευνας, μέσα από τα μάτια των τότε μητέρων που προσπαθούσαν να θρέψουν με ελάχιστα χρήματα και πρώτη ύλη, τις οικογένειές τους». Το βιβλίο σήμερα έχει ξεπεράσει τις 5.000 πωλήσεις πανελλαδικώς.

Ζούμε όμως τελικά με το φόβο ότι θα επιστρέψουμε σε αυτές τις εποχές; Η ίδια η συγγραφέας σημειώνει ότι η σημερινή κατάσταση δεν μπορεί να συγκριθεί με το τότε: «Τότε αγωνιζόμασταν κατά όπλων και στρατιωτών, που μπορούσαμε να δούμε. Σήμερα ο εχθρός είναι αόρατος. Ωστόσο, είναι βέβαιο ότι οι Έλληνες αλλάζουν και σήμερα τις διατροφικές τους συνήθειες λόγω οικονομικής ανέχειας. Η φτώχεια και η πείνα έχουν επιστρέψει – γεγονός που σοκάρει τους Έλληνες». Άλλωστε η ίδια κα Νικολαΐδου ως εκπαιδευτικός, γίνεται ολοένα και συχνότερα μάρτυρας του υποσιτισμού των μαθητών, που λιποθυμούν.

«Δεν καταλαβαίνω τί σκέφτεται η κυβέρνηση και οι Ευρωπαίοι. Είναι δυνατόν να σωθεί η οικονομία της χώρας με τη φτωχοποίηση του πληθυσμού και την κατάρρευση της αγοράς;», διερωτάται η συγγραφέας, η οποία φοβάται ότι οι Έλληνες έχουν πάρει μόνο μία πρώτη γεύση από τα δεινά που έρχονται: «Βρισκόμαστε μπροστά στις πύλες της κόλασης».

«Άνθρωποι τρώνε από τα σκουπίδια, ο μισθός δεν αρκεί για τον μήνα, η ανεργία χτυπάει κόκκινο με νέους και νέες να παρακαλάνε για μία δουλειά, έστω και με ελάχιστα χρήματα, άστεγοι σε παγκάκια και σε εσοχές πολυκατοικιών, κακή και φτηνή τροφή, αυτοκτονίες. Πιστεύετε ότι αυτές οι εικόνες είναι της Κατοχής ή του σήμερα; Εγώ σας λέω ότι ανήκουν και στις δύο εποχές. Δεν ξέρω ακριβώς τι κάνουν σήμερα τα νοικοκυριά λόγω της φτώχειας, αλλά σίγουρα έχουν αλλάξει τις διατροφικές τους συνήθειες προς το χειρότερο και εύχομαι να μην φτάσουμε στο σημείο να χρειαστούμε τις "Συνταγές της πείνας". Στο χέρι μας είναι!», καταλήγει.

Λίγα λόγια για την συγγραφέα και την εμπειρία της από το βιβλίο

Να σημειώσουμε ότι η Ελένη Νικολαΐδου είναι ιστορικός. Σπούδασε στο τμήμα Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου και ολοκλήρωσε μεταπτυχιακές σπουδές στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου.

Έχει γράψει περισσότερα από 20 βιβλία, τα οποία κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Πατάκη, Σαββάλας, Λιβάνης, Ελληνικά Γράμματα, Οξυγόνο κ.ά.

Αυτή την περίοδο διδάσκει Ιστορία, στο 4ο ΕΠΑΛ της Σιβιτανιδείου Σχολής.

«Το βιβλίο είναι μέρος μίας μεγάλης έρευνας που έκανα στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Το πεδίο έρευνας ήταν η ζωή των Αθηναίων την περίοδο της Κατοχής. Οι μόνες πηγές που υπήρχαν εκείνη την εποχή και σε καθημερινή βάση ήταν οι ημερήσιες εφημερίδες. Έτσι πήρα την "Βραδυνή", τα "Αθηναϊκά Νέα" και την "Καθημερινή" και διάβασα 6.000 σελίδες εφημερίδων αποδελτιώνοντας και μελετώντας τα στοιχεία της καθημερινότητας των Αθηναίων. Είναι εντυπωσιακά τα στοιχεία που έχω συλλέξει».

Δυσκολίες; «Ναι, συνάντησα. Στην έρευνα και στη διαδικασία επιλογής των σωστών στοιχείων που θα με βοηθούσαν να έχω μία ολοκληρωμένη εικόνα για τη ζωή των Αθηναίων στην Κατοχή. Η συγγραφή δεν είχε καμία δυσκολία, αφού αυτό ήταν ήδη το 22ο βιβλίο μου».

Via

Μάης του ’36: Όταν απεργούσε και ο Θεός

Μέσα από το αρχείο του κομματικού Ριζοσπάστη και της τοπικής Μακεδονίας

Πρωτομαγιά του 1936. Διαδηλωτές κάνουν πορεία στη Θεσσαλονίκη και δέχονται την επίθεση της Αστυνομίας. Δεκάδες εργάτες τραυματίζονται, ενώ συλλαμβάνονται γύρω στους 100. Τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν τις επόμενες ημέρες ήταν το αποτέλεσμα και αποκορύφωμα μίας σταδιακής κοινωνικής αναταραχής, που ξεκίνησε από τους πρώτους μήνες του ’36 και απλώθηκε αρχικά στην εργατική τάξη και αργότερα στα μεσαία στρώματα ολόκληρης της χώρας.

8 Μαΐου 1936: η Μακεδονία τόνισε τη μαζικότητα του κινήματος με τον μεσότιτλο: Απεργεί και ο Θεός.

Της Μαρίνας Καρπόζηλου, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, Πέμπτη 8 Μαΐου 2014

Πρωτεργάτες αυτού του κινήματος ήταν οι καπνεργάτες, που είχαν κηρύξει, από τις 29 Απριλίου, αγώνα διαρκείας για την ικανοποίηση των άμεσων και πιεστικών αιτημάτων του κλάδου τους, με κυριότερο την αύξηση των ημερομισθίων. Εξαιτίας της αυξημένης ανεργίας, πολλοί καπνεργάτες και κυρίως γυναίκες, δούλευαν εντελώς δωρεάν για να τους επικολλούνται τα ένσημα του Ταμείου Ασφάλισης Καπνεργατών και να μη χάσουν το δικαίωμα της περίθαλψης.

Δύο από τις εφημερίδες της εποχής, ο κομματικός Ριζοσπάστης και η τοπική Μακεδονία, κάλυψαν πλήρως  τα γεγονότα των απεργιών με άρθρα και ρεπορτάζ, προσφέροντας στο αναγνωστικό κοινό τους λεπτομερειακή ενημέρωση.

Στις 8 Μαΐου, ημέρα που είχε γίνει κάλεσμα από το Ενωτικό Εργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης για 24ώρη απεργία συμπαράστασης, εφτά χιλιάδες απεργοί της Θεσσαλονίκης κατευθύνθηκαν προς τη γενική Διοίκηση Βορείου Ελλάδος, για να απαιτήσουν την άμεση επίλυση των αιτημάτων τους. Δυνάμεις της χωροφυλακής προσπάθησαν να τους σταματήσουν, χωρίς όμως να το πετύχουν. Τότε άρχισαν να πυροβολούν κατά του άοπλου πλήθους. Ο Διοικητής της φρουράς Θεσσαλονίκης έδωσε διαταγή στο στρατό να χτυπήσει τους διαδηλωτές, αλλά οι φαντάροι δεν υπάκουσαν. Η άγρια επίθεση της χωροφυλακής προκάλεσε αγανάκτηση και σε διάφορες πόλεις κηρύχτηκαν νέες απεργίες αλληλεγγύης.

Στις 9 Μαΐου, το κύριο άρθρο στο πρωτοσέλιδο του Ριζοσπάστη είχε τίτλο: Το ματοκύλισμα των απεργών Θεσ/κης. 300 τραυματισμένοι- Στήνονται οδοφράγματα. Οι φαντάροι αρνούνται να χτυπήσουν  – Η κυβερνητική “λύση” αποτελεί κοροϊδία για τους καπνεργάτες – Ο Λογοθέτης δήλωσε χθες ότι θα κηρύξει στρατιωτικό νόμο.

Μακεδονία, 9 Μαΐου

Η  εφημερίδα Μακεδονία από την πλευρά της γράφει  “Μόνον αισχράν και άνανδρον ενέδραν κατά άοπλων πολιτών των δυστήνων καπνεργατών, δυνάμεθα να χαρακτηρίσωμεν την χθεσινή τακτικήν της αστυνομίας εις τας λαβούσας χώραν εν τη Εγνατία οδώ αιματηράς σκηνάς.[…] Αλλ’ όταν έχωμεν επί κεφαλής των αστυνομιών μας, διευθυντάς μάλιστα αυτών, εις μίαν τεραστίαν εργατούπολιν ως η Θεσσαλονίκη ανθρώπους ανικάνους, αγραμμάτους, χωρίς στοιχειώδη μόρφωσιν όσον αφορά τα κοινωνικά προβλήματα και τα τόσον λεπτά εργατικά ζητήματα, ανθρώπους οι οποίοι ίσως θα ήταν αρμόδιοι μόνον ως ανθυπομοίραρχοι να διώκουν ληστάς εις τα όρη, επόμενον είναι να βλέπωμεν εις τους κεντρικωτέρους δρόμους της πόλεώς μας ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ ΝΑ ΠΥΡΟΒΟΛΟΥΝ ΚΑΙ ΝΑ ΦΟΝΕΥΟΥΝ ΑΝΑΝΔΡΩΣ ΑΟΠΛΟΥΣ ΠΟΛΙΤΑΣ, ΝΑ ΔΕΡΟΥΝ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΚΑΙ ΝΑ ΞΕΣΧΙΖΟΥΝ ΤΑ ΕΝΔΥΜΑΤΑ ΑΥΤΩΝ.”

Ριζοσπάστης, 10 Μαΐου

Μακεδονία, 12 Μαΐου

Και οι δύο εφημερίδες αναφέρθηκαν στη συμμετοχή των γυναικών στην απεργία της προηγούμενης μέρας. Διαβάζουμε στη Μακεδονία: Οι πλείστοι εξ αυτών φέρουν κτυπήματα κατά το μάλλον και ήττον σοβαρά δι’υποκοπάνων, κλομπς και λακτισμάτων μεταξύ δε αυτών περισσότεραι είνε αι γυναίκες. Αλλά και στον Ριζοσπάστη: Οι γυναίκες ρίχνονταν χάμω και τσαλαπατιώνταν, τις σκίζανε τα ρούχα και τις χτυπούσαν με τα σπαθιά και τους υποκοπάνους  που δεν πάψανε να ανεβοκατεβαίνουνε πάνω στους διαδηλωτές ενώ οι σφαίρες σφυρίζανε παντού.

Τα γεγονότα της απεργίας κορυφώθηκαν το Σάββατο 9 Μαΐου. Μαζί με τους εργάτες κατέβηκαν σε απεργία διαμαρτυρίας οι επαγγελματίες, οι βιοτέχνες και οι φοιτητές. Εκείνη τη μέρα, στις συγκρούσεις με την αστυνομία, έχει επιβεβαιωθεί πως δολοφονήθηκαν 12 πολίτες, 32 ήταν βαριά τραυματισμένοι και πάνω από 200 ελαφρύτερα. Ο συνολικός αριθμός των θυμάτων εκείνων των ημερών, δεν έχει επίσημα καταγραφτεί. Το πρωτοσέλιδο του Ριζοσπάστη την επόμενη μέρα κάνει λόγο για“άγρια σφαγή του λαού της Θεσσαλονίκης – 30 σκοτωμένοι – υπάρχουν φήμες για 100” και δημοσιεύει την περίφημη φωτογραφία με τη μητέρα του δολοφονημένου αυτοκινητιστή Τάσου Τούση, που ενέπνευσε τον Γιάννη Ρίτσο να γράψει τον Επιτάφιο.

Ριζοσπάστης, 12 Μαΐου

Όλα τα θύματα πυροβολήθηκαν από χωροφύλακες και ασφαλίτες, καθώς τα στρατιωτικά τμήματα αρνήθηκαν να πυροβολήσουν κατά του πλήθους. Η είδηση της δολοφονίας των εργατών και εργατριών της Θεσσαλονίκης συγκλόνισε τη χώρα, με αποτέλεσμα να ξεσπάσουν γενικές απεργίες και διαδηλώσεις. Στις κηδείες των θυμάτων, στο δημοτικό νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας, υπολογίζεται ότι παρέστησαν περίπου 150.000 πολίτες. 

Στις 12 Μαΐου, ο Μεταξάς, θέλοντας να αποφύγει τη σύγκρουση με την εργατική τάξη, ζήτησε από τους καπνέμπορους να κάνουν δεκτά τα αιτήματα των καπνεργατών. Εκείνη τη μέρα το πρωτοσέλιδο της Μακεδονίας, (που δεν είχε κυκλοφορήσει ούτε στις 10 ούτε στις 11 Μαΐου, καθώς το Σάββατο οι τυπογράφοι είχαν κηρύξει απεργία συμπαράστασης, ενώ τη Δευτέρα οι πρωινές εφημερίδες δεν εκδίδονταν) είχε μόνο έναν τίτλο μίας γραμμής: Από τα αιματηρά γεγονότα του αγωνιώδους τριημέρου της Θεσσαλονίκης, ενώ πάνω από το λογότυπο  της εφημερίδας, υπάρχει ως υπέρτιτλος η φράση: Οι καπνέμποροι υπεχρεώθησαν να δεχθούν όλα τα αιτήματα των καπνεργατών. Η υπόλοιπη σελίδα αποτελείται από ενωμένες φωτογραφίες. Η μεσαία φωτογραφία απεικονίζει τη μητέρα του Τάσου Τούση “να θρηνεί εις το πτώμα του παιδιού της” -πρόκειται για τη φωτογραφία που ήδη είχε δημοσιεύσει ο Ριζοσπάστης την Κυριακή 10 Μαΐου.

Το πρωτοσέλιδο με την ειδησεογραφία έχει μεταφερθεί στην τρίτη σελίδα, κάτω από τον τίτλο Το αγωνιώδες τριήμερον της πόλεώς μας. Τ’ ακατανόμαστα αίσχη των χωροφυλάκων μετέτρεψαν την ήσυχον Θεσσαλονίκην εις μίαν επαναστατημένην Βαρκελώνην. Κάτω από τον κεντρικό τίτλο υπάρχει άρθρο με τίτλο  Να διαλυθή η χωροφυλακή:

«[…] Ποίος είναι ο μέγας αυτός εγκληματίας, ο αρχιδολοφόνος αρχηγός των κακούργων, οίτινες περισυνελέγησαν προφανώς από διάφορα καταγώγια δια να σχηματίσουν την χωροφυλακή της Θεσσαλονίκης; Και πώς ο αλητήριος αυτός, του οποίου και το όνομα ακόμη ανατριχιάζομεν να αναφέρωμεν, παραμένει ακόμη, προς αίσχος του Ελληνικού Κράτους, ως Διευθυντής της Αστυνομίας της πόλεώς μας; Πώς δεν έχει ακόμη ευρεθή εισαγγελεύς να διατάξη την σύλληψιν και αυτού και όλων το δολοφόνων συνενόχων του […] Ας μη ξενισθή κανείς δια την γλώσσαν την οποίαν μεταχειριζόμεθα. Δια τους δολοφόνους του λαού αξίζει ακόμη χειρότερα. […]

Την ίδια μέρα, στον Ριζοσπάστη, στην είδηση δίπλα  στον λογότυπο της εφημερίδας αναγράφεται: Απειλείται κήρυξη δικτατορίας. Όλοι στη γενική πανελλαδική απεργία. Ενάντια στην απειλή του φασισμού.

Στις 13 Μαΐου είναι η πρώτη φορά που η Μακεδονία επέρριψε ευθύνες στον Μεταξά, καθώς μέχρι στιγμής ως κύριο ένοχο κατονόμαζε τη χωροφυλακή.

«[…] ενθυμηθείς προφανώς τον φασισμόν του, την στρατιωτικήν του ψυχοσύνθεσιν, την αντιδραστικήν κοινωνικώς ιδεολογίαν του, τας δικτατορικάς τάσεις του, μετεπήδησεν αμέσως εις την αντίθετον τακτικήν και αντί να αρπάση αμέσως τους δολοφόνους του λαού και να ρίψη αυτούς εις τας φυλακάς […] Ποδοπατεί δε και το Σύνταγμα και επιβάλλει εις την πόλιν μας ακύρηχτον τον στραιτωτικόν  νόμον, εφ’ όσον ουδέν δικαίωμα είχε να τον κηρύξει άνευ της εγκρίσεως της Βουλής, ήν εγνώριζεν ότι δεν θα ελάμβανε ποτέ.»

Στις 15 Μαΐου, ο Ριζοσπάστης στο πρωτοσέλιδο  δημοσίευσε έρευνα του ανταποκριτή της εφημερίδας στη Θεσσαλονίκη, με τίτλο: Η Αστυνομία κρύβει σκόπιμα τον αριθμό των δολοφονημένων – Υπάρχουν πολλοί εξαφανισθέντες που αγνοείται η τύχη τους Αναφέρεται επίσης στο γεγονός ότι οι ανακρίσεις για τις δολοφονίες δεν έχουν ξεκινήσει ακόμα.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός πως στις 20 Μαΐου η Μακεδονία και ο Ριζοσπάστης αποκάλυψαν τα σχέδια του Μεταξά για την επιβολή δικτατορίας.

Στο πρωτοσέλιδο της Μακεδονίας δημοσιεύτηκε εκτενές άρθρο με τίτλο:Η φασιστική επιβουλή του κ. Ιωάννη Μεταξά. Ο κ. Μεταξάς ασφαλώς πιστεύων εαυτόν πανίσχυρον, μετά τον θάνατο του Παναγή Τσαλδάρη, χωρεί πλέον ασυγκάλυπτα και ξετσίπωτα προς την εφαρμογήν των μυχίων αυτού σχεδίων ΤΗΣ ΕΠΙΒΟΛΗΣ ΦΑΣΙΣΤΙΚΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ ΙΔΙΚΗΣ ΤΟΥ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ!

Ενώ και στο πρωτοσέλιδο του Ριζοσπάστη το κεντρικό, προφητικό άρθρο έχει τίτλο Φως στο σχέδιο Μεταξά για δικτατορία – Το βραδύτερο υπολογίζει για τον Σεπτέμβρη – Ο περιβόητος Ζέζας αρχηγός της χωροφυλακής.

Via

Liberation, Trauma, and Memorialization in Greece

Liberation, Trauma, and Memorialization in Greece
Tasoula Vervenioti

This year, 2014, marks the 70th anniversary of the end of the Second World War in Greece, and 12 October marks the 70th anniversary of the Liberation of Athens. We wanted to note this anniversary with a paper that would deal with the importance of the event and would explain the peculiar absence of its official commemoration. We invited prominent historian of the era, Tasoula Vervenioti, to offer us her thoughts on this matter.

Read the essay

Η δημιουργία μηχανισμών πρόνοιας ως βάση για την ανάπτυξη της εαμικής αντιστασιακής δράσης στην Αθήνα

του Μενέλαου Χαραλαμπίδη

Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου σε όλες τις κατεχόμενες από τις δυνάμεις του Άξονα ευρωπαϊκές χώρες, η τρομοκρατία, οι καταναγκασμοί και οι περιορισμοί της στρατιωτικής κατοχής έθεσαν σε δοκιμασία τις κοινωνίες. Τα αντιστασιακά κινήματα που εμφανίστηκαν στην Ευρώπη, είχαν διττό στόχο: να συμβάλουν στον αγώνα των συμμαχικών δυνάμεων δημιουργώντας εστίες αντίστασης στα μετόπισθεν του εχθρού και παράλληλα να στηρίξουν τις δοκιμαζόμενες κατεχόμενες κοινωνίες.
Αν και στις περισσότερες από τις κατεχόμενες μεγάλες πόλεις της Ευρώπης το επισιτιστικό υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετώπισε ο πληθυσμός, στην Αθήνα μετατράπηκε σε πρωτοφανή ανθρωπιστική κρίση, στοιχίζοντας τη ζωή σε περίπου 45.000 ανθρώπους. Πριν ακόμη από την εφαρμογή της Τελικής Λύσης που οδήγησε στην εξόντωση εκατομμυρίων Εβραίων, η ελληνική κοινωνία ήταν η πρώτη που αντιμετώπισε τον εφιάλτη της βιολογικής εξόντωσης λόγω του κατοχικού λιμού το χειμώνα του 1941. Η συλλογική τραυματική εμπειρία του λιμού καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την ανάπτυξη του αντιστασιακού κινήματος.

Ο λιμός ως αφετηρία της εαμικής αντιστασιακής δράσης στην Αθήνα
Ο λιμός αποτελεί την αφετηρία της ανάπτυξης του αντιστασιακού κινήματος στην πρωτεύουσα, τόσο λόγω του ότι εκδηλώθηκε πολύ νωρίς, έξι μόλις μήνες μετά την κατάληψη της πόλης, όσο κυρίως διότι αποτέλεσε τη μεγαλύτερη απειλή για τον πληθυσμό της. Η περίοδος του λιμού έθεσε σε σκληρή δοκιμασία την κοινωνική συνοχή, καθώς η απειλή του θανάτου οδηγούσε τους ανθρώπους σε όλο και πιο πρωτόγονες ψυχικές στάσεις. Τα συγγενικά και φιλικά δίκτυα αν και ενεργοποιήθηκαν στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο του θανάτου από την πείνα, δοκιμάστηκαν σκληρά κατά τη διάρκειά του. Στις περισσότερες περιπτώσεις, από ένα σημείο και μετά, η αντιμετώπιση του λιμού ήταν προσωπική υπόθεση. Ένα απόσπασμα από το εξαίρετο έργο τεσσάρων νευρολόγων-ψυχιάτρων για την περίοδο της Κατοχής, που εκδόθηκε το 1947, ερμηνεύει τις επιπτώσεις που είχε ο λιμός στην ψυχολογία των κατοίκων της πόλης:

«Κάτω από τις συνθήκες αυτές (πείνα, τρομοκρατία) με την έντονη θυμική φόρτιση και την ελαττωματική λειτουργία του γνωστικού ρόλου της συνείδησης, η προσωπικότητα οπισθοδρομούσε. Η θυμική και η ενστικτώδικη ζωή έβγαινε στην επιφάνεια και κυριαρχούσε. Η σκέψη, σα σύνθεση των πιο εξελιγμένων διανοητικών στοιχείων, υποχωρούσε μπροστά σε μια πρωτόγονη σκέψη, σε μια δράση, που βασιζόταν στην άμεση ικανοποίηση των αναγκών. Η αποσύνθεση αυτής της ανώτερης, λιγότερο οργανωμένης, ψυχικής λειτουργίας, προκαλούσε την ανάδυση της προλογικής, συναισθηματικής σκέψης, μ’ όλες της τις συνέπειες. Έτσι είδαμε να ξαναφαίνονται οι πιο χαμηλές εγωιστικές τάσεις.»¹

Ο λιμός κατέχει κεντρική θέση στο κομβικό ζήτημα της σχέσης που συνέδεε την οργανωμένη Αντίσταση με την υπόλοιπη κοινωνία. Τον χειμώνα του 1941-42, περίοδο όπου οι αντιστασιακές οργανώσεις βρίσκονταν στα πρώτα στάδια συγκρότησής τους, η οργανωμένη Αντίσταση δεν είχε ακόμη αποκτήσει τις απαραίτητες προσβάσεις στο κοινωνικό σύνολο. Το «άνοιγμα» των αντιστασιακών οργανώσεων στην υπόλοιπη κοινωνία δεν μπορούσε να υλοποιηθεί σ’ ένα περιβάλλον απόλυτης τρομοκρατίας και έντονης απαισιοδοξίας λόγω των συνεχών επιτυχιών των δυνάμεων του Άξονα στα μεγάλα μέτωπα του πολέμου. Σε αυτό το χρονικό σημείο, η εμπειρία του λιμού υπήρξε καταλυτική για τη μετέπειτα ανάπτυξη του αντιστασιακού κινήματος στην Αθήνα. Ήταν η εμπειρία που οδήγησε, πολύ νωρίς, μια μειοψηφία της δοκιμαζόμενης κοινωνίας στην επιλογή της στράτευσης. Παράλληλα όμως, η τρομοκρατία του λιμού εγκυμονούσε τον κίνδυνο της πλήρους αδρανοποίησης του μεγαλύτερου μέρους της κοινωνίας και της εμπλοκής του στα όλο και διευρυνόμενα δίκτυα της μαύρης αγοράς, στο καθεστώς πλήρους παρανομίας που επιβλήθηκε μετά τη στρατιωτική κατάληψη της πόλης. Συνεπώς μπορεί η Αντίσταση να καρπώθηκε, λόγω του λιμού, ένα τμήμα της κοινωνίας, όμως παράλληλα υπήρχε ο κίνδυνος να «χάσει» την πλειοψηφία της. Αυτό ακριβώς το πρόβλημα καθόρισε την πολιτική του ΕΑΜ τον πρώτο χρόνο της Κατοχής, η οποία έλαβε τη μορφή της προσπάθειας μετατροπής του ατομικού αγώνα της επιβίωσης σε συλλογικό αντιστασιακό αγώνα.
Το ΕΑΜ ήταν η μοναδική από τις αντιστασιακές οργανώσεις που είχε εξαρχής ως στόχο τη δημιουργία ενός μαζικού αντιστασιακού κινήματος, καθώς πέρα από την κοινή επιδίωξη όλων των αντιστασιακών οργανώσεων, της συμβολής στην απελευθέρωση της χώρας, το ΕΑΜ αποσκοπούσε στην ανατροπή της προπολεμικής πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας. Οι εαμικές οργανώσεις συνειδητοποίησαν πολύ νωρίς, ότι η ανάπτυξη του αντιστασιακού κινήματος δεν μπορούσε να επιτευχθεί, εάν πρώτα δεν αντιμετωπιζόταν το επισιτιστικό ζήτημα. Η ίδια η πραγματικότητα έδειχνε ότι όσο διαρκούσε η ανθρωπιστική κρίση, η διαθεσιμότητα της κοινωνίας για ανάληψη αντιστασιακής δράσης ήταν εξαιρετικά περιορισμένη. Συνεπώς, ο πρώτος στόχος που έθεσε το ΕΑΜ ήταν η μετατροπή του ατομικού χαρακτήρα που είχε λάβει ο αγώνας της επιβίωσης, σε συλλογικό. Όλες οι μεμονωμένες και αποσπασματικές στρατηγικές επιβίωσης που επινοήθηκαν από τους λιμοκτονούντες Αθηναίους, έπρεπε να μετασχηματιστούν σε συστηματική και οργανωμένη δράση με στόχο την επιβίωση του λαού. Η στρατηγική που επέλεξε το ΕΑΜ ήταν η μετατροπή του επισιτιστικού ζητήματος από εμπόδιο σε μοχλό ανάπτυξης του αντιστασιακού αγώνα. Η δημιουργία των εαμικών προνοιακών μηχανισμών και ο τρόπος δράσης τους, οδήγησε στην ταυτόχρονη επίλυση των δύο μεγάλων ζητημάτων: στην επιβίωση του πληθυσμού και στη δημιουργία του απαραίτητου, για την ανάπτυξη του αντιστασιακού αγώνα, συλλογικού πνεύματος.
Η ανάγκη για τη δημιουργία προνοιακού τύπου μηχανισμών αμέσως μετά την κατάληψη της πρωτεύουσας ήταν επιτακτική. Δεν είναι τυχαίο ότι η πρώτη εαμική οργάνωση, πριν ακόμη και από την ίδρυση του ΕΑΜ, ήταν αυτή της Εθνικής Αλληλεγγύης.² Η Ε. Α., όπως και όλες οι εαμικές οργανώσεις, βασίστηκε στην εμπειρία των προπολεμικών κομμουνιστών και συγκεκριμένα στην τεχνογνωσία που αυτοί είχαν αποκτήσει στη δημιουργία οργανώσεων σε καθεστώς παρανομίας. Η Ε. Α. βασίστηκε στην εμπειρία της προπολεμικής οργάνωσης «Εργατική Βοήθεια», που είχε ως έργο τη συλλογή ρούχων, τροφίμων και χρημάτων για τους φυλακισμένους και εξόριστους κομμουνιστές. Πολύ σύντομα η Ε. Α. δημιούργησε αναρίθμητα δίκτυα ανθρώπων, οι οποίοι εντόπιζαν, μετέφεραν, έκρυβαν και διένεμαν κάθε είδους αγαθών πρώτης ανάγκης σε ευπαθείς κοινωνικές ομάδες, όπως φυλακισμένοι, φυματικοί και ανάπηροι.
Η δράση της Ε. Α. ήταν πολυεπίπεδη και σωτήρια για ένα μεγάλο τμήμα του δοκιμαζόμενου πληθυσμού της πόλης. Ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα ήταν η δημιουργία Καταφυγίου Επειγούσης Περιθάλψεως το 1941 στη Νέα Σμύρνη από τον Ιατρικό Σύλλογο Αθηνών, με την πρωτοβουλία τριών γιατρών, μελών της Ε. Α. Στην οδό Ελ. Βενιζέλου, πάνω στην κεντρική πλατεία της Νέας Σμύρνης, εθελοντές γιατροί και νοσοκόμοι, παρείχαν πολύτιμες υπηρεσίες στους δοκιμαζόμενους κατοίκους, προμηθευόμενοι πολλές φορές φάρμακα και τρόφιμα απευθείας από τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό.³
Η τακτική της Ε. Α. ήταν να συγκροτεί ομάδες που λειτουργούσαν ως συντονιστές στο έργο ήδη υπαρχόντων συλλογικοτήτων. Έτσι, η δράση της Ε. Α. δημιουργούσε συγκοινωνούντα δοχεία σε οργανωτικό επίπεδο, συνδέοντας συλλογικότητες όπως ο Ιατρικός Σύλλογος Αθηνών, οι πρόσκοποι, αθλητικά και πολιτιστικά σωματεία, σε κοινές δράσεις στον αγώνα για την επιβίωση του πληθυσμού. Αυτό το εκτεταμένο δίκτυο συλλογικοτήτων που συνδέονταν μέσω της Ε. Α., αποτέλεσε τη βάση για τη δημιουργία του συλλογικού πνεύματος το οποίο ήταν απαραίτητο για την ανάπτυξη του αντιστασιακού αγώνα.
Η ανάπτυξη προνοιακών μηχανισμών δεν ήταν αποκλειστικό έργο της Ε. Α. ούτε περιορίστηκε στις συνοικίες της πόλης. Ένα ακόμη δραστήριο δίκτυο αλληλεγγύης στήθηκε στα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Η ανάγκη υποστήριξης των φτωχών φοιτητών και κυρίως αυτών από την επαρχία που είχαν ουσιαστικά αποκλειστεί στην Αθήνα, οδήγησε τα μέλη του ΕΑΜ Νέων και της ΟΚΝΕ στη δημιουργία νέων φοιτητικών συλλόγων ή στην ανάληψη του ελέγχου όσων βρίσκονταν ήδη σε λειτουργία, με κύριο έργο την επίλυση του επισιτιστικού προβλήματος των φοιτητών. Το τελευταίο τρίμηνο του 1942, μέσα από την ενεργοποίησή τους στον Εκπολιτιστικό Όμιλο του Πανεπιστημίου (ΕΟΠ), στο Σύλλογο Επαρχιωτών Φοιτητών (ΣΕΦ), στο Ταμείο Απόρων Φοιτητών (ΤΑΦ), στους συνεταιρισμούς του Πανεπιστημίου και στο φοιτητικό συσσίτιο, τα 118 μέλη της ΟΚΝΕ και τα 74 του ΕΑΜ Νέων κινητοποιούσαν 4.700 φοιτητές και φοιτήτριες.⁴
Ένα ακόμη από τα πολλά πεδία ανάπτυξης της προνοιακής πολιτικής του ΕΑΜ, ήταν αυτό της δημιουργίας προμηθευτικών συνεταιρισμών. Και σε αυτή την περίπτωση, μέλη των εαμικών οργανώσεων καλυπτόμενα πίσω από τις νόμιμες συνδικαλιστικές κινητοποιήσεις στους χώρους εργασίας προς αντιμετώπιση του επισιτιστικού προβλήματος, δημιούργησαν τις απαραίτητες συλλογικότητες για την ανάπτυξη της αντιστασιακής δράσης. Την περίοδο της Κατοχής ιδρύθηκαν εκατοντάδες προμηθευτικοί συνεταιρισμοί που είχαν ως στόχο την πρόσβαση σε διατροφικά και άλλα προϊόντα με το μικρότερο δυνατό κόστος για τα μέλη τους, ενώ πολλοί από αυτούς διοργάνωναν και συσσίτια. Η δράση των συνεταιρισμών αποτελούσε μια απάντηση των υποσιτιζόμενων Αθηναίων απέναντι στην κερδοσκοπία των μεγαλομαυραγοριτών. Όσο επεκτείνονταν οι συνεταιρισμοί, τόσο μεγαλύτερες ποσότητες της διαθέσιμης παραγωγής διοχετεύονταν μέσω αυτών στο κοινό, μειώνοντας έτσι τις ποσότητες που διακινούνταν μέσω της μαύρης αγοράς και άρα τις ευκαιρίες κερδοσκοπίας. Στις 13 Ιανουαρίου 1942, ο Γεράσιμος Λουκάτος αγόρασε μέσω του Συνεταιρισμού του Ταμείου Συντάξεως και Αυτασφαλίσεως Υγειονομικών, λάδι προς 1.250 δρχ την οκά, την περίοδο που στη μαύρη αγορά αυτό κόστιζε περίπου 2.500 δρχ, το ένα τρίτο δηλαδή του μηνιαίου μισθού του που ανέρχονταν σε 6.500 δρχ.⁵

Λαϊκές Επιτροπές. Η εξέλιξη του προνοιακού χαρακτήρα του εαμικού αντιστασιακού αγώνα
Κομβικής σημασίας εξέλιξη για την ανάπτυξη του προνοιακού χαρακτήρα της αντιστασιακής δράσης του ΕΑΜ, ήταν η έναρξη των συστηματικών αφίξεων των πλοίων του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού που μετέφεραν ανθρωπιστική βοήθεια από το καλοκαίρι του 1942. Το γεγονός αυτό άλλαξε τον χαρακτήρα της δράσης γύρω από το επισιτιστικό. Δεδομένου ότι πλέον υπήρχε απόθεμα τροφίμων στην πόλη, ο αγώνας στράφηκε όχι τόσο στον εντοπισμό τους, όσο στη διεκδίκηση της δίκαιας διανομής τους, κάτι που οδήγησε στην πολιτικοποίηση του αγώνα για την επιβίωση. Η σταδιακή ύφεση του λιμού, κάτι που επέτρεψε στους Αθηναίους να σκεφτούν και για άλλα πράγματα πέρα από την επιβίωση, και η δημιουργία ενός είδους κανονικότητας στις στρεβλές συνθήκες της στρατιωτικής κατοχής, διαμόρφωσε νέα δεδομένα για τον αντιστασιακό αγώνα.
Από το δεύτερο εξάμηνο του 1942 και συστηματικότερα το 1943, το επόμενο στάδιο ανάπτυξης της προνοιακής πολιτικής του ΕΑΜ ήταν η δημιουργία Λαϊκών Επιτροπών σε κάθε συνοικία, χώρο εργασίας και εκπαιδευτικό ίδρυμα. Ήδη από το καλοκαίρι του 1942, συνεχείς ήταν οι εκκλήσεις στον παράνομο εαμικό Τύπο προς την κατεύθυνση αυτή. Χαρακτηριστικά είναι όσα αναφέρονται στην παράνομη εφημερίδα Γυναικεία Δράση τον Ιούνιο του 1942:
«Καλούμε όλους όσοι έχουν τη σωματική και την ψυχική δύναμη, όσοι διαθέτουν υλικά μέσα ή και μόνο πνευματικά εφόδια, όσοι έχουν πείρα κοινωνικής εργασίας […] να γίνουν τα νέα στελέχη αυτού του στρατού […] και να σχηματίσουν σε κάθε συνοικία μια «λαϊκή επιτροπή σωτηρίας». Κάθε επιτροπή θα φροντίσει να μαζέψει μέσα της και γύρω της όλα τα ζωντανά στοιχεία της συνοικίας, γιατρούς, δικηγόρους, επαγγελματίες, δασκάλους, νοσοκόμους, εργαζόμενες […] Αυτοί […] θ’ απαιτήσουν ομαδικά και έντονα απ’ την Κυβέρνηση και το Δήμο 1) να βρουν οπωσδήποτε και να δώσουν σαπούνι 2) ν’ αδειάσουν τους βόθρους, να καθαρίσουν τις αυλές και τα οικόπεδα, να μεταφέρουν και να διανέμουν ταχτικά νερό στις μακρυνές συνοικίες 3) να επιτάξουν τα λαϊκά λουτρά ή να φτιάξουν πρόχειρα λαϊκά λουτρά και πλυντήρια, 4) να περιφέρουν κλιβάνους στις συνοικίες για την απολύμανση […]»⁶
Οι Λαϊκές Επιτροπές υπήρξαν το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα της πρακτικής που χρησιμοποίησε το ΕΑΜ για να επεκταθεί στην κοινωνία. Αναθέτοντας αποφασιστικές αρμοδιότητες σε άτομα υπεράνω υποψίας (αστυνομικούς, ιερείς, ανώτατους δημοσίους υπαλλήλους, γιατρούς) το ΕΑΜ πέτυχε να καλύψει την παράνομη δράση τους πίσω από νόμιμες διαδικασίες και παράλληλα να εισάγει νέες αντιλήψεις συλλογικής δράσης χωρίς ν’ ανατρέψει βίαια τις προϋπάρχουσες δομές. Σύντομα, στο πολιτικό και διοικητικό κενό που προκλήθηκε από τη στρατιωτική κατοχή και την κατάρρευση του κρατικού μηχανισμού, οι επιτροπές αυτές μετασχηματίστηκαν σε φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης, υποκαθιστώντας τις τοπικές δημοτικές αρχές που υπολειτουργούσαν. Μια από αυτές τις επιτροπές δημιουργήθηκε τον Οκτώβριο του 1943 στον Υμηττό, όπως προκύπτει από την ανακοίνωση της παράνομης τοπικής εφημερίδας Λεύτερος Υμηττός:
«Με πρωτοβουλία των εφέδρων μας δημιουργήθηκε «Συνοικιακή επιτροπή κοινωνικής προνοίας». Πρόσωπα κύρους όπως οι Παπάδες της ενορίας μας, ο Σταθμάρχης του Αστυνομικού Τμήματος και πολλοί άλλοι ευηπόληπτοι κάτοικοι της Συνοικίας μας απαρτίζουν την Λαϊκήν αυτή επιτροπή, που καθώς μαθαίνουμε θα καταπιασθή για την επίλυση των τοπικών μας ζωτικών ζητημάτων όπως για την επέχταση των συσσιτίων κ.τ.λ.»⁷
Μέσα από αυτές τις Επιτροπές, το ΕΑΜ παρουσιαζόταν ως διανομέας αρμοδιοτήτων σε τοπικό επίπεδο, γεγονός που ενίσχυε την εξουσία του. Η τοποθέτηση ιερέων, αστυνομικών, δασκάλων, δικηγόρων κ.α. στις Λαϊκές Επιτροπές, διασκέδαζε τους φόβους όσων έβλεπαν την κομμουνιστική απειλή πίσω από το ΕΑΜ, αλλά κυρίως έδειχνε στην πράξη ότι η μετάβαση στη νέα πολιτική πραγματικότητα μετά τον πόλεμο, μπορούσε να γίνει χωρίς αποκλεισμούς.
Η σύσταση Λαϊκών Επιτροπών σε κάθε συνοικία της Αθήνας οδήγησε σε ένα άτυπο μεταξύ τους ανταγωνισμό, κάτι που πιστοποιούσε την επιτυχία του εαμικού εγχειρήματος. Σε άρθρο της παράνομης εφημερίδας Λεύτερος Υμηττός, εγκαλείται η τοπική επιτροπή για αδράνεια σε σχέση με το έργο που επιτελούσαν οι αντίστοιχες των γειτονικών συνοικιών:
«Ενώ η Συνοικιακή Επιτροπή Παγκρατίου είναι έτοιμη να φύγη για την επαρχία με το σκοπό να φέρη λάδι και τρόφιμα. Ενώ η Συνοικιακή Επιτροπή Νέας Ελβετίας έχει δόσει τόσες και τόσες λύσεις στα τοπικά τους ζητήματα, ενώ ο Κοπανάς διανέμει καθημερινά 100 οκάδες ψωμί με το δελτίο και βοήθησε πολλούς απόρους. Η Συνοικιακή μας επιτροπή, δεν κατόρθωσε ακόμη να λύση τη διανομή των σιγαρέττων. Νομίζουμε ότι τα μέλη της πρέπει να δραστηριοποιηθούνε ακόμη περισσότερο και να μην χάνουν τον καιρό τους σε συνεδριάσεις.»⁸
Η μετατροπή των αυτοσχέδιων πρακτικών επιβίωσης των πρώτων μηνών της Κατοχής, σε εαμικούς θεσμούς, που αντικατέστησαν τις δημοτικές και κρατικές αρχές σε τοπικό επίπεδο, δύο χρόνια αργότερα, υπήρξε αποτέλεσμα του περάσματος από την αυτενέργεια στη συντονισμένη αντιστασιακή δράση. Οι Λαϊκές Επιτροπές αποτέλεσαν πεδίο πολιτικών διεργασιών ανάμεσα στα κατώτερα και μεσαία κοινωνικά στρώματα. Στις συνελεύσεις, τις κοινές εξορμήσεις για την ανεύρεση τροφίμων και στις παραστάσεις σε διάφορα υπουργεία και υπηρεσίες, εργάτες, υπάλληλοι, βιοτέχνες, δάσκαλοι, ιερείς αλλά και αστυνομικοί, συγκρότησαν μια κοινωνική συμμαχία που χαρακτήρισε την πολυσυλλεκτικότητα του εαμικού εγχειρήματος.
Το κέρδος για το ΕΑΜ από τη λειτουργία των Λαϊκών Επιτροπών δεν περιοριζόταν μόνο στην αριθμητική ανάπτυξη των τοπικών οργανώσεών του. Αυτό που στην εαμική αντιστασιακή ορολογία ονομάστηκε προώθηση του αντιστασιακού αγώνα με νόμιμα μέσα, βασιζόταν στο γεγονός ότι η συμμετοχή των κατοίκων στις νόμιμες αυτές συλλογικότητες, τους εισήγαγε σε διαδικασίες συλλογικής δράσης που ταυτίζονταν, σε μεγάλο βαθμό, με τις παράνομες των εαμικών οργανώσεων. Η ταύτιση όμως αυτή δεν περιορίστηκε στις πρακτικές της διαστάσεις. Ο συλλογικός αγώνας για την επιβίωση δεν εξαντλούνταν στην εξεύρεση τροφής ή στην εξασφάλιση ρουχισμού για τα ορφανά παιδιά της συνοικίας. Γεννούσε αντιλήψεις και συλλογικές συμπεριφορές οι οποίες, στο δεδομένο πλαίσιο που έθεταν οι κατοχικές συνθήκες και ο αντιστασιακός αγώνας, πολιτικοποιούσαν τη δράση αυτή. Με άλλα λόγια, η δράση των Λαϊκών Επιτροπών παρήγαγε νοήματα που συνέβαλαν στην ιδεολογική σύγκλιση των μελών τους με τα βασικά πολιτικά προτάγματα του εαμικού λόγου.

Η προνοιακή πολιτική του ΕΑΜ ως στοιχείο της πολιτικής αντιπαράθεσης με τη δωσίλογη κυβέρνηση
Τον Σεπτέμβριο του 1943 σημειώθηκε μια εξέλιξη που καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την ανάπτυξη του εαμικού αντιστασιακού κινήματος στην Αθήνα. Η συνθηκολόγηση της Ιταλίας και η αποχώρηση του ιταλικού στρατού κατοχής, είχε ως αποτέλεσμα τον εξοπλισμό του ΕΛΑΣ της Αθήνας, την κατάργηση των σημείων ελέγχου που είχαν οι κατακτητές σε πολλές συνοικίες και την ενίσχυση του αντιστασιακού πνεύματος, λόγω της ορατής πλέον κατάρρευσης των δυνάμεων του Άξονα. Είχε προηγηθεί, λίγους μήνες πριν, η μεγαλύτερη πολιτική νίκη του ΕΑΜ, όταν μέσα από μαζικότατες, διαρκείς και αιματηρές κινητοποιήσεις υποχρέωσε τη δωσίλογη κυβέρνηση και τις αρχές κατοχής να αποσύρουν το μέτρο της πολιτικής επιστράτευσης, που απειλούσε δεκάδες χιλιάδες άνδρες με αποστολή στα γερμανικά εργοστάσια προς καταναγκαστική εργασία.
Ο εξοπλισμός του ΕΛΑΣ επέτρεπε την υιοθέτηση μιας νέας πολιτικής γύρω από το επισιτιστικό. Οι μεγαλομαυραγορίτες, που λόγω των διασυνδέσεών τους με την ελληνική δωσίλογη κυβέρνηση και τις αρχές κατοχής, αποσπούσαν μεγάλες ποσότητες τροφίμων από τα κρατικά συσσίτια, ακόμη και από τα πλοία του Ερυθρού Σταυρού και τις διέθεταν στη μαύρη αγορά, τέθηκαν στο επίκεντρο της παραδειγματικής δράσης που θα ασκούσε πλέον το ΕΑΜ. Μέσω του παράνομου Τύπου και των προκηρύξεων, το ΕΑΜ ανέδειξε τον πολιτικό και πατριωτικό χαρακτήρα της αντιπαράθεσής του με αυτούς, προβάλλοντας τον αντεθνικό χαρακτήρα της δράσης τους. Οι μαυραγορίτες ήταν εχθροί του έθνους γιατί συνεργάζονταν ανοικτά με τον κατακτητή, αλλά παράλληλα ήταν και ταξικοί εχθροί γιατί εκμεταλλεύονταν τις έκτακτες συνθήκες της Κατοχής για να πλουτίσουν σε βάρος του δοκιμαζόμενου λαού.
Τον Οκτώβριο του 1943, με εντολή του Α΄ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ της Αθήνα, ξεκίνησε μια συντονισμένη επιχείρηση εντοπισμού και ανοίγματος όλων των αποθηκών της πόλης, στις οποίες οι μαυραγορίτες έκρυβαν προϊόντα για να προκαλέσουν τεχνητή άνοδο των τιμών. Σε μια «ανήθικη» εποχή, το ΕΑΜ παρουσιαζόταν ως η μόνη δύναμη που μπορούσε να αντισταθεί στον κατακτητή, αλλά και στην ηθική κατάπτωση της ελληνικής κοινωνίας. Προϊδεάζοντας για την τακτική που θα ακολουθούσε, προειδοποιούσε τους μαυραγορίτες, με προκήρυξή του το φθινόπωρο του 1943, να σταματήσουν την κερδοσκοπία τους πάνω στο ζωτικής σημασίας για την επιβίωση των κατοίκων διατροφικό απόθεμα, αντιδιαστέλλοντας την «ανήθικη» δράση τους με τον αντιστασιακό αγώνα. Η προκήρυξη είχε τον τίτλο «Προς τους μαυραγορίτας εμπόρους και χρηματιστάς», στις 18 Σεπτεμβρίου 1943 και ανέφερε μεταξύ άλλων:
«Από καιρό παρακολουθούμε τα εγκλήματά σας αυτά. Μα ελπίζαμε πως ο ηρωικός αγώνας που διεξάγει ολόκληρος ο Ελληνικός Λαός [...] για την Λευτεριά της Πατρίδας [...] θα σας συγκινούσε. Αντίθετα όχι μόνον μείνατε ασυγκίνητοι αλλά κάτω από την αδηφάγο μανία του κέρδους, αδικαιολόγητα τις τελευταίες μέρες ανυψώσατε τις τιμές των ειδών σε δυσθεώρητα ύψη και εξαφανίσατε από την αγορά είδη στοιχειωδώς απαραίτητα για την διατροφή του λαού μας [...] Σας προειδοποιούμε γιαυτό και σας καλούμε: Ν’ ανοίξετε τις αποθήκες σας και να θέσετε στη διάθεση του Λαού τα είδη διατροφής που κρύβετε. Να καθορίσετε τιμές τέτοιες [...] που να είναι προσιτές στο Λαό μας που υποφέρει.»⁹
Η προκήρυξη αυτή περιείχε μια σαφή προειδοποίηση: σε περίπτωση μη συμμόρφωσης το ΕΑΜ είχε τη δυνατότητα να επιβάλει την τάξη προς το συμφέρον του κοινωνικού συνόλου. Από τη στιγμή που οι επίσημες αρχές αδυνατούσαν να ελέγξουν ή και υπέθαλπαν τη δράση των μαυραγοριτών, το ΕΑΜ ήταν αποφασισμένο να τις υποκαταστήσει, εδραιώνοντας τη νέα εξουσία που πρέσβευε το εαμικό αντιστασιακό κίνημα. Το φθινόπωρο του 1943 ο ΕΛΑΣ «άνοιξε» δεκάδες παράνομες αποθήκες και μοίρασε με υποδειγματική τάξη τα τρόφιμα στο λαό καταβάλλοντας μάλιστα το νόμιμο αντίτιμο, για να μη δοθεί το δικαίωμα στους πολιτικούς του αντιπάλους να στιγματίσουν τις ενέργειες αυτές ως πλιάτσικο. Το άνοιγμα των αποθηκών και οι διανομές τροφίμων και άλλων αγαθών, εκτόξευσε το κύρος του ΕΑΜ στην κοινωνία. Η δράση αυτή εμφάνισε δύο πρόσθετα προβλήματα για την κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη: την ανεξέλεγκτη δράση του ΕΛΑΣ στις συνοικίες και τα πλήγματα που δέχονταν οι «μεγάλοι» της μαύρης αγοράς, οι οποίοι αποτελούσαν ένα από τα ελάχιστα στηρίγματα της δωσίλογης κυβέρνησης.
Τον τελευταίο χρόνο της Κατοχής, οι μηχανισμοί της προνοιακής δράσης του ΕΑΜ προσαρμόστηκαν στις ανάγκες της ένοπλης πλέον αντιστασιακής δράσης. Η κυβέρνηση Ράλλη, αδυνατώντας να αντιμετωπίσει το ΕΑΜ σε πολιτικό επίπεδο, επιχείρησε να ανακόψει τη διαρκώς διευρυνόμενη επιρροή του προσφεύγοντας στη χρήση της βίας. Η αιματηρή καταστολή των διαδηλώσεων κατά της πολιτικής επιστράτευσης τον Μάρτιο του 1943, όπου για πρώτη φορά άνδρες των ελληνικών Σωμάτων Ασφαλείας πυροβόλησαν εναντίον διαδηλωτών, και κυρίως της μαζικότερης κινητοποίησης που πραγματοποιήθηκε στην κατεχόμενη Ελλάδα, αυτής της 22ας Ιουλίου 1943 ενάντια στην επέκταση της ζώνης κατοχής του βουλγαρικού στρατού στην Κεντρική Μακεδονία, οδήγησαν στην αλλαγή του σχεδίου δράσης της εαμικής αντίστασης. Μεταφέροντας την αντιστασιακή δράση από τους μαζικούς χώρους και το κέντρο της Αθήνας, στις συνοικίες της, οι εαμικές οργανώσεις ενσωμάτωσαν σε αυτή τους κατοίκους των συνοικιών. Το έργο της Ε.Α., της ΕΠΟΝ, αλλά κυρίως των ανθρώπων που δεν είχαν οργανωτική σχέση με το ΕΑΜ, έλαβε το χαρακτήρα της υποστήριξης ενός μικρού στρατού που δρούσε σε κάθε συνοικία. Την περίοδο αυτή, η Τασία Χρυσάφη – Ακερμανίδου, ήταν Γραμματέας της Εθνικής Αλληλεγγύης Υμηττού. Η δράση της δεν αφορούσε πλέον μόνο την εξεύρεση, μεταφορά και διανομή τροφίμων και ειδών πρώτης ανάγκης:
«Με βάλανε Γραμματέα εκεί, μου δώσανε δικό μου γραφείο, δικό μου κτίριο να οργανώσω. Και τι έκανα εκεί. Εκεί εγώ μάζευα από διαφόρους όσπρια. Είχα ένα καζάνι […] και έκανα συσσίτιο για τις οικογένειες των εξόριστων. […] Μια μέρα όμως με καλέσανε, είχαμε έναν γιατρό στην οδό Νίκης στην Αθήνα που ήταν δικός μας γιατρός και με προμήθευε πάρα πολλά όσπρια […] Πήρα μια που είχαμε εκεί την λέγαμε καπετάνισσα Μαρία, αυτή ήταν του ΕΛΑΣ. […] Αυτή κατάλαβε γιατί είχαν συνεννοηθεί ενώ εγώ δεν ήξερα […] Μας δίνει τρεις τσάντες ασήκωτες. Απάνω σακουλάκια φάβα, φασόλια, ρεβίθια, φακές διάφορα […] Ανεβάζω τις τσάντες απάνω, λέω ας βγάλω τα σακουλάκια. Βγάζω την πρώτη σειρά και κάτω ήταν όλο όλμοι.»¹⁰
Ουσιαστικά τον αιματηρό τελευταίο χρόνο της Κατοχής, οι τοπικές κοινωνίες «ανταπέδωσαν» στο ΕΑΜ όσα αυτό τους πρόσφερε τα πρώτα δύο χρόνια της. Αν η πολιτική δράση των οργανώσεών του είχε ως αποτέλεσμα την «εαμοποίηση» ολόκληρων συνοικιών, η προνοιακή τους δράση οδήγησε σε αυτό που ονομάζω «κοινωνικοποίηση» του ΕΑΜ. Από τον χειμώνα του 1943 και μετά, οι εαμικές οργανώσεις δεν δρούσαν απλά στις συνοικίες, αλλά είχαν μετατραπεί σε κομμάτι τους, απόλυτα συνδεδεμένο με τον τρόπο οργάνωσης της κατοχικής καθημερινότητας, μέσα από τον αγώνα για την επιβίωση και την Αντίσταση. Η πλήρης ακύρωση των συνωμοτικών κανόνων, καθώς στις συνοικίες όλοι γνώριζαν τα μέλη των εαμικών οργανώσεων, η απόλυτη ελευθερία κινήσεων, η χρησιμοποίηση των νοικοκυριών για τις ανάγκες του αντιστασιακού αγώνα, είναι μερικά από τα στοιχεία που πιστοποιούν την «κοινωνικοποίηση» του ΕΑΜ. Είναι αυτή η αίσθηση που αποτυπώνεται στα λόγια του λοχαγού του ΕΛΑΣ Καισαριανής Θεόδωρου Κουλίτσου – Νικολαϊδη, ο οποίος μου μίλησε για τους αφανείς ήρωες της Κατοχής, εστιάζοντας στις ανοργάνωτες γυναίκες της συνοικίας:
«Η Φιλιώ η Τζανετή ήτανε μια φιλήσυχη νοικοκυρούλα και πηγαίναμε και αφήναμε μετά τη συμπλοκή, μετά τη μάχη τα όπλα στη Φιλιώ και έκανε το σταυρό της κι έλεγε “ο θεός να σας έχει γερά, προσέχετε βρε παιδιά” και φύλαγε τα όπλα όμως. Και αυτή ήτανε ούτε οργανωμένη, ούτε τίποτα, αλλά φύλαγε τα όπλα [...] Έφτιαχνε η Μαυροφρύδενα το πιάτο του ελασίτη, πήγαινε και ζητιάνευε. Από πού; Από τη δυστυχία! Και είχε μια χύτρα μεγάλη […] Πηγαίναμε μετά από κάθε μάχη, τα παιδιά της νηστικά και μας έδινε εμάς φαΐ· “ελάτε βρε διαόλοι θα φάτε τα κεφάλια σας. Πoύ πάτε βρε διαόλοι να τα βάλετε μ’ αυτούς. Έλα φάε τώρα”. Και δεν έδινε στα παιδιά της κι έδινε σ’ εμάς. Τι να πω εγώ που κρατούσα ένα ντουφέκι και πολεμούσα. Αυτή ήταν η ηρωίδα. Που άφηνε τα παιδιά της νηστικά για να μας δώσει εμάς.»¹¹
Με άλλα λόγια, οι προνοιακοί μηχανισμοί που ανέπτυξε το ΕΑΜ στην κατοχική Αθήνα, υπήρξαν οι αμεσότερες δίοδοι επικοινωνίας του με την κοινωνία. Μέσα από το έργο τους το ΕΑΜ κατάφερε να ενσωματώσει στην αντιστασιακή δράση τα κοινωνικά δίκτυα που ενεργοποιούνταν σε κάθε γειτονιά, δίνοντάς τους αντιστασιακό προσανατολισμό. Ιδιαίτερα στις προσφυγικές συνοικίες της πόλης, τα εκτεταμένα συγγενικά, επαγγελματικά και φιλικά δίκτυα, που είχαν ήδη αποκτήσει μια εμπειρία στη συλλογική διαχείριση των δυσκολιών της καθημερινότητας κατά την περίοδο της προσφυγικής εγκατάστασης, αποτέλεσαν το μέσο για την επέκταση των εαμικών οργανώσεων. Σε κάθε γειτονιά, η ένταξη ενός μέλους των δικτύων αυτών στην τοπική εαμική οργάνωση, συνεπάγονταν την άμεση ή έμμεση εμπλοκή ολόκληρου του προσωπικού του κύκλου στην Αντίσταση. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι το ΕΑΜ εμφανίζεται ιδιαίτερο ισχυρό σε συνοικίες όπου τα «κληροδοτήματα» του Μεσοπολέμου είχαν δημιουργήσει ένα πολιτισμικά, οικονομικά, πολιτικά και χωροταξικά συμπαγές κοινωνικό σύνολο. Όμως αυτό που πρέπει να επισημανθεί είναι ότι, το γεγονός που κατέστησε το ΕΑΜ ένα πρωτόγνωρο κοινωνικό και πολιτικό φαινόμενο δεν βασίζονταν απλά στην ευγνωμοσύνη των ανθρώπων αυτών απέναντί του λόγω των υπηρεσιών που πρόσφερε στον αγώνα τους να επιβιώσουν. Η σημασία και η βαρύτητα που είχε το προνοιακό έργο του ΕΑΜ αποκτούσε αξία μέσα από την άμεση σύνδεσή του με το πολιτικό όραμα για μια δημοκρατική μεταπολεμική Ελλάδα.
Το ΕΑΜ υπήρξε η μαζικότερη πολιτική οργάνωση στην ελληνική ιστορία και μάλιστα υπό καθεστώς παρανομίας. Για την πληρέστερη κατανόηση της σημασίας που είχε η προνοιακή του δράση, πρέπει να επισημανθεί ότι δεν ήταν η εξαθλίωση, η απίστευτη ανθρωπιστική κρίση που οδήγησε μέρος της ελληνικής κοινωνίας στην Αντίσταση, αλλά το γεγονός ότι η οργανωμένη αντίσταση αποτελούσε τη μοναδική ελπίδα για κοινωνική, ηθική και πολιτική ανασυγκρότηση. Το ΕΑΜ δεν μαζικοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του λιμού ή τους μήνες που ακολούθησαν μετά την ύφεσή του. Οι κάτοικοι της Αθήνας εντάχθηκαν μαζικά στο ΕΑΜ το 1943, όταν πλέον αυτό, μέσα από την αντιστασιακή του δράση, είχε δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για τη συγκρότηση ενός ευρύτατου κοινωνικού μετώπου και είχε καταστεί ο πολιτικός εκφραστής των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων που επεδίωκαν να διαδραματίσουν πρωταγωνιστικό ρόλο στις μεταπολεμικές πολιτικές εξελίξεις. Με άλλα λόγια, η μαζικοποίηση του ΕΑΜ δεν ήταν αποτέλεσμα ανάγκης, αλλά επιλογής στη βάση των προσδοκιών που δημιούργησε σ’ ένα ευρύτατο τμήμα της ελληνικής κοινωνίας για μια δημοκρατική μεταπολεμική Ελλάδα

1 Φ. Σκούρας, Α. Χατζηδήμος, Α. Καλούτσης και, Γ. Παπαδημητρίου, Η ψυχοπαθολογία της
πείνας, του φόβου και του άγχους. Νευρώσεις και ψυχονευρώσεις, σειρά Τρίαψις Λόγος 3,
Αθήνα, Οδυσσέας, 1991, σ. 264. Πρώτη έκδοση το 1947.
2 Η Εθνική Αλληλεγγύη ιδρύθηκε στις 21 Μαΐου 1941 με πρωτοβουλία ομάδας εξόριστων που δραπέτευσε από τη Φολέγανδρο χωρίς σχετική επίσημη απόφαση του ΚΚΕ. Στην ιδρυτική σύσκεψη που έγινε στο δασύλλιο του συγκροτήματος της Σωτηρίας, συμμετείχαν οι Βασίλης Μαρκεζίνης, Νίκος Δρέσιος, Σταύρος Αντύπας, Κλέων Παπαζωΐδης και Παντελής Καρακίτσης, αναπληρωματικό μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, ο οποίος αποτέλεσε και τον πρώτο επικεφαλής της οργάνωσης, Θανάσης Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε, Γ΄ έκδοση, τ. Α΄, Αθήνα, Δωρικός, 1983, σ. 111.
3 Γιάννης Κυριακίδης, Εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας. Νέα Σμύρνη – Φάληρο, 1941-1945, Νέα Σμύρνη, αυτοέκδοση, 1983, σ. 53.
4 Πέτρος Ανταίος, Συμβολή στην ιστορία της ΕΠΟΝ, τ. Αι, Αθήνα, Καστανιώτης, 1977, σ. 263.
5 Γεράσιμος Λουκάτος, Αθηναϊκά του πολέμου και της Κατοχής. Ιδιωτικά βιώματα και
μαρτυρίες, Αθήνα, Φιλιππότης, 1989, σ. 84. Ο Λουκάτος ήταν υπάλληλος του Ταμείου Συντάξεως και Αυτασφαλίσεως Υγειονομικών και μέλος του συνεταιρισμού του.
6 Γυναικεία Δράση, 10 Ιουνίου 1942
7 Λεύτερος Υμηττός, 24 Οκτωβρίου 1943
8 Λεύτερος Υμηττός, 4 Νοεμβρίου 1943.
9 Προκήρυξη ΕΑΜ με τίτλο Προς τους μαυραγορίτας εμπόρους και χρηματιστάς, Αθήνα 18 Σεπτεμβρίου 1943, ΓΑΚ, Αρχείο Ηρακλή Πετιμεζά, «Μικρές Συλλογές», Κ103ε.
10 Τασία Χρυσάφη – Ακερμανίδου, συνέντευξη 3-10-2006.
11 Θεόδωρος Κουλίτσος-Νικολαΐδης, συνέντευξη 12-3-2006.

Το κείμενο βασίστηκε στο βιβλίο "Η Εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα", εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2012.

Via

"ΕΑΜ, ΕΑΜ αντιλαλεί όλη η Ελλάδα μια φωνή"

Του Τάσου Τρίκκα

Λίγες μέρες πριν ήταν η επέτειος της ίδρυσης του ΕΑΜ. Πέρασε σχεδόν απαρατήρητη. Και όμως, το ΕΑΜικό λαϊκό κίνημα σηματοδοτεί μία βαθιά τομή στην Ιστορία της χώρας. Για πρώτη φορά ευρύτατες λαϊκές μάζες παρεμβαίνουν στο πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι. Μαζί με τη μαχητική αντίστασή τους στον κατακτητή, συμμετέχουν ενεργά στη δημιουργία νέων θεσμών στη διοίκηση και στη Δικαιοσύνη. "Οι λειτουργίες που πριν αποφασίζονταν και οργανώνονταν στα μυστηριώδη και άπιαστα βασίλεια των απόμακρων "Αρχών" γίνονταν τώρα αντικείμενο ζωηρών συζητήσεων και συναίνεσης ανάμεσα στον ίδιο το λαό", τονίζει ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς.¹ "Και ήταν η άμεση εμπειρία συλλογικής δράσης που οδήγησε τις μάζες σε ανταγωνισμό με τους πολιτικούς εκπροσώπους της αστικής τάξης". Η σύγκρουση με τον εισβολέα και τους συνεργάτες του και η αντιπαράθεση με τους προύχοντες κι τους άλλους "παράγοντες", που ήθελαν να παραμείνουν απλοί θεατές του πολέμου και της κατοχής, ήταν και κοινωνική, ταξική σύγκρουση.

 

Η εισβολή και ο ενεργός ρόλος μεγάλων μαζών στην εθνική πολιτική κονίστρα διαφοροποιεί το ΕΑΜικό αντιστασιακό κίνημα από τα αντιστασιακά κινήματα άλλων χωρών (με την εξαίρεση της Γιουγκοσλαβίας). Στην ανεξίτηλη ΕΑΜική εμπειρία οφείλεται το "ιστορικό βάθος" της Αριστεράς της της χώρας μας, που αποτελεί κατά γενική ομολογία "ελληνική ιδιαιτερότητα". Σ' αυτήν βρίσκεται η αρχή του κόκκινου νήματος που φτάνει ώς το σήμερα, σε μια άλλη "ελληνική ιδιαιτερότητα", που τώρα φέρνει τον ΣΥΡΙΖΑ στα πρόθυρα της κυβερνητικής εξουσίας.

 

Ας παραθέσουμε τα γεγονότα. "Ο ανταρτοπόλεμος ακινητοποιεί στην Ελλάδα τρεις γερμανικές μεραρχίες και τέσσερις ιταλικές... Το διοικητικό και δικαστικό έργο του ΕΑΜ είναι εξίσου ενδιαφέρον", σημειώνει ο Νίκος Σβορώνος. "Στις απελευθερωμένες περιοχές εγκαθιστά αυτοδιοίκηση βασισμένη σε εκλογές και διατυπωμένη σ' έναν 'Κώδικα λαϊκής αυτοδιοίκησης και Δικαιοσύνης' και προχωρεί σε κοινωνικές μεταρρυθμίσεις (που φθάνουν ώς τις απαλλοτριώσεις γαιών μεγαλοκτημόνων, σημ. Τ.Τ. [σημ. Αρχείου -υπάρχει κάποια πηγή που να το επιβεβαιώνει αυτό;]). Η νέα αυτή πολιτική οργάνωση της χώρας βρίσκει την πλήρη της μορφή στη δημιουργία, στις 10/3/1944, της ΠΕΕΑ...". Ο Ν. Σβορώνος επισημαίνει "τις τάσεις του ΕΑΜ προς μια βαθιά κοινωνική μεταρρύθμιση".²

 

Όλα ξεκίνησαν από την πρωτοβουλία μερικών δεκάδων κομμουνιστών, που είχαν αποδράσει, με την κατάρρευση του μετώπου, από τις φυλακές και τους τόπους εξορίας. Τα διαβήματά τους στις ηγεσίες των αστικών πολιτικών κομμάτων, από τις οποίες ζήτησαν να συμπράξουν στη συγκρότηση ενός εθνικού μετώπου αντίστασης κατά των κατακτητών, προσέκρουσαν σ' ένα τείχος άρνησης. Ανταποκρίθηκαν όμως τέσσερα μικρά αριστερά κόμματα. Στις 27 Σεπτεμβρίου 1941, το ΚΚΕ, το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας, η Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας και το Αγροτικό Κόμμα ιδρύουν το ΕΑΜ.

 

"Όταν χρειάσθηκε να μπούν στο χαρτί (στην ιδρυτική πράξη, σημ. Τ.Τ.) οι προγραμματικές αρχές", γράφει ο πρώτος (χρονικά) γραμματέας του ΕΑΜ Θανάσης Χατζής, "αποκαλύφθηκε πως κάθε παράγραφος αποτελούσε κι ένα ολόκληρο ιδεολογικό και πολιτικό θέμα. Αλλά και για το χαρακτήρα και την οργάνωση του μετώπου δεν υπήρχε μια ξεκαθαρισμένη αντίληψη. Θα ήταν πολιτικός συνασπισμός ή λαϊκό μέτωπο προπολεμικού χαρακτήρα ή θα ήταν ενιαία οργάνωση με δικές της βάσεις και εσωτερική ιεράρχηση, όπου θα εντάσσονταν και όλα τα μέλη των συνεργαζόμενων κομμάτων; Χωρίς να λυθεί αυτό το ζήτημα, αποφασίστηκε η οργάνωση (δηλ. Το ΕΑΜ) να αποτελεί στην κορυφή πολιτικό συνασπισμό με ισότιμη συμμετοχή όλων των κομμάτων, και, αργότερα, να συμπεριληφθούν και οι πανελλαδικής σημασίας λαϊκές οργανώσεις, που θα δέχονταν τις ιδρυτικές προγραμματικές αρχές του. Στη βάση θα έπρεπε να συγκροτηθούν ενιαίες οργανώσεις". Διαφορετικές απόψεις εκφράστηκαν και ως προς τους σκοπούς του ΕΑΜ. Το σχέδιο του ΣΚΕ "περιείχε τόσα σοσιαλιστικά στοιχεία, που η έννοια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα ταυτιζόταν με τη σοσιαλιστική επανάσταση, ενώ το σχέδιο του ΚΚΕ έδινε το μίνιμουμ των κοινών επιδιώξεων των πλατύτερων κοινωνικών στρωμάτων, που θα αγωνίζονταν για την ανεξαρτησία και την εξασφάλιση της ελεύθερης θέλησης του λαού με εκλογές για συντακτική συνέλευση".³

 

Παρ' όλες τις δυσκολίες από αυτήν την πανσπερμία απόψεων, το ΕΑΜ "περπάτησε", προχώρησε και μεγαλούργησε. Χάρη στην τόλμη των ιδρυτών του, που δεν κατέφυγαν σε σχήματα του παρελθόντος και δεν δίστασαν να καινοτομήσουν. Κατέληξαν σ' έναν πρωτότυπο σχηματισμό, που αποτελούσε συνασπισμό κομμάτων και συνάμα μαζική ένωση πολιτών με διαφορετικές ιδεολογικές τοποθετήσεις - ή καμιά τοποθέτηση, εκτός από το αίτημα της εθνικής και, πιο πέρα, κοινωνικής απελευθέρωσης. Ούτε λαϊκό μέτωπο, λοιπόν, αφού είχε ενιαία οργάνωση βάσης, ούτε απλή συνεργασία κομμάτων σε επίπεδο κορυφής, αφού στηριζόταν στη μαζική συμμετοχή λαού και οργανώσεων. Έτσι προχωρεί η Ιστορία, χωρίς επαναλήψεις. Και χωρίς προδιαγραφές οργανωτικών σχημάτων και πολιτικών - κοινωνικών στόχων, αλλά με συνεχή ανίχνευση του καινούργιου, βασισμένη σε "συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης".

 

Αλλά το ΕΑΜ δεν χαρακτηριζόταν από στατικότητα. Κατ' αρχήν, ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας δεν εξαφάνιζε την ταξική πάλη στους κόλπους της ελληνικής κοινωνίας - το καθεστώς της κατοχής μετέβαλε μόνο τους όρους της πάλης αυτής. Το όραμα της κοινωνικής απελευθέρωσης συνυπήρχε με το όραμα της εθνικής απελευθέρωσης, που σπονδύλωνε το ΕΑΜ. Μέσα στον απελευθερωτικό αγώνα, από το 1941 ώς το 1944, ιδίως μετά τα μέσα του 1943, οι στόχοι της εθνικής και της κοινωνικής απελευθέρωσης επικαλύπτονταν μέσα σε μια ενιαία επαναστατική διαδικασία. Ο συσχετισμός των δυνάμεων έχει αλλάξει ριζικά, η πλειοψηφία του λαού ακολουθεί το ΕΑΜ, γεγονός που προοιωνίζεται μετά την απελευθέρωση, εφ' όσον υπάρξουν γνήσιες δημοκρατικές διαδικασίες, πολιτική αλλαγή και κοινωνικό, συνάμα μετασχηματισμό. Ο φόβος που συνέχει το αντίπαλο στρατόπεδο το οδηγεί στην επιλογή της εμφύλιας σύρραξης. Η πολιτική και κοινωνική πόλωση κορυφώνεται. Το 1943 είναι ο χρόνος της καμπής. Με τη συνδρομή των ξένων που τα συμφέροντά τους συμπίπτουν, το αντιλαϊκό στρατόπεδο γενικεύει και βαθαίνει τον εμφύλιο πόλεμο που ήδη βρίσκεται σ' ένα προκαταρκτικό στάδιο.

 

Η συνέχεια υπερβαίνει τα όρια αυτού του σημειώματος. Αρκεί εδώ να επισημανθεί η αντίφαση ανάμεσα στην εξέλιξη του ΕΑΜικού λαϊκού κινήματος, που διαμορφώνεται, εξ αντικειμένου, με τη δυναμική που το ίδιο ανέπτυξε, σε επαναστατικό υποκείμενο κοινωνικού μετασχηματισμού, από τη μια μεριά, και από την άλλη, την άρνηση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ να αναγνωρίσουν αυτή την εξέλιξη και, είτε να προχωρήσουν πιο πέρα, προς την κατάκτηση της εξουσίας, είτε να αξιοποιήσουν το νέο συσχετισμό δυνάμεων ως ισχυρό πλεονέκτημα σε μια σκληρή διαπραγμάτευση με την άλλη πλευρά, που θα μπορούσε να καταλήξει σε μια διαφορετική λύση του "ελληνικού προβλήματος", λύση συμβιβαστική, που θα εξασφάλιζε όμως στο λαϊκό κίνημα ορισμένα αξιόλογα οφέλη. Ούτε το ένα ούτε το άλλο συνέβη. Την αγνόηση αυτής της εξέλιξης από την ηγεσία του ΚΚΕ μαρτυρεί ο Λίβανος, η Καζέρτα και τα συμπαρομαρτούντα.

 

Ποιος είπε ότι η Ιστορία δεν διδάσκει; Το ΕΑΜικό λαϊκό κίνημα ήρθε σε ρήξη με την οργάνωση της εξουσίας. Αυτό του έδωσε τη δύναμη ν' αφήσει βαθύ αποτύπωμα στην κοινωνία και να προσδώσει στις πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις της Αριστεράς το "ιστορικό βάθος", που τα επακόλουθά του σε μεγάλο βαθμό διαρκούν μέχρι σήμερα. Η ηγεσία του ΚΚΕ δεν διέγνωσε ούτε την ιδιαίτερη σημασία και την ισχυρή δυναμική της ρήξης ούτε τις νέες δυνατότητες που δημιούργησε η χωρίς προηγούμενο "αφύπνιση" και ενεργοποίηση κινηματικού τύπου (θα λέγαμε σήμερα) των μαζών, με στοιχεία αυτοοργάνωσης. Αγνόησε το κοινωνικό, ταξικό στοιχείο της εθνικοαπελευθερωτικής πάλης. Η πολιτική της βασίσθηκε εξ ολοκλήρου σε μια μονοσήμαντη αντίληψη για την "κύρια αντίθεση" ανάμεσα στις δυνάμεις του Άξονα και τους "Μεγάλους Συμμάχους", πολιτική που παρέβλεπε τις παράπλευρες, παράλληλες και επίσης σημαντικές, εθνικές και κοινωνικές αντιθέσεις. Έχοντας εσωτερικεύσει ως υπέρτατο καθήκον του κομμουνιστή, την υπεράσπιση της Σοβιετικής Ένωσης, ακολούθησε κατά γράμμα τις "οδηγίες" του ΚΚΣΕ που απέβλεπαν στην πάση θυσία διαφύλαξη της ενότητας των "Μεγάλων Συμμάχων", και απέκλεισε κάθε άλλη "βολονταριστική", αυτόνομη πολιτική κίνηση.

 

Ωστόσο, από γραπτές πηγές, που δεν είναι πάντως αδιαμφισβήτητες, προκύπτει ότι στα μέσα του 1943 ανέκυψαν διαφωνίες στους κόλπους αυτής της ηγεσίας. Δεν υπήρξε όμως σύγκρουση. "Κάτω από την ίδια γραμμή και τα ίδια συνθήματα, δύο αντιλήψεις πορείας αντιπαλεύουν μέσα στην ανώτατη ηγεσία του ΚΚΕ", γράφει ο Θανάσης Χατζής.⁴ Η μία αντίληψη, με κύριο εκφραστή τον Σιάντο, υποστήριζε ότι έπρεπε να συνεχιστεί η γραμμή που είχε ακολουθηθεί ώς τότε. Η άλλη άποψη, με κύριο εκφραστή τον Ιωαννίδη, ζητούσε να γίνει ακόμα πιο "ρεαλιστική" γραμμή και να ανακτήσει τον αρχικό της χαρακτήρα, του πανεθνικού απελευθερωτικού αγώνα με τη συνεργασία όλων των πολιτικών δυνάμεων και κοινωνικών τάξεων. Και με αυτή τη διένεξη πρέπει να συνεκτιμηθεί επιπλέον και η διεθνής παράμετρος (Γιάλτα).

 

Ήταν δυνατή μέσα σε αυτό το πλαίσιο μια διαφορετική έκβαση της πάλης του ΕΑΜικού κινήματος; Το ερώτημα δεν έχει απαντηθεί. Η Ιστορία δεν γράφεται με υποθέσεις. Ούτε έχει όμως μονοδρόμους.

 

 

¹ Κ. Τσουκαλάς, "Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950", σελ. 572.

² Ν. Σβορώνος, "Επισκόπηση της νεοελληνικής Ιστορίας", σελ. 139-40

³ Θαν. Χατζής, "Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε", Α' τ. Σελ. 112

⁴ Θαν. Χατζής, ο.π. Σελ. 458

Via