Από τον λαό των νομιμοφρόνων στο έθνος των εθνικοφρόνων

Στην Ελλάδα έχουν γραφτεί πολλά βιβλία για την αριστερή σκέψη ή για τη δήθεν αριστερή σκέψη. Τα περισσότερα από αυτά έχουν γραφτεί από αριστερούς ή από δήθεν αριστερούς. Απουσιάζουν όμως βιβλία, όπως το παρουσιαζόμενο, που με ψυχραιμία, αναλυτική διεισδυτικότητα και πλούτο στοιχείων και αναφορών περιγράφουν τη μαζική ιδεολογία του ελληνικού συντηρητικού χώρου. Σ αυτό το βιβλίο της, η Δέσποινα Ι. Παπαδημητρίου, επίκουρη καθηγήτρια στο Πάντειο -με ιδιαίτερα αξιόλογη προσφορά στον χώρο των μελετών για τη Δεξιά και την Ακρα Δεξιά, τον εθνικισμό και τη βία στην Ελλάδα, την Ευρώπη και τις ΗΠΑ- παρουσιάζει τις λεπτές αποχρώσεις και τις μεταμορφώσεις της ελληνικής συντηρητικής σκέψης από τη Μικρασιατική Καταστροφή μέχρι τη Δικτατορία των συνταγματαρχών, όπως αυτές αποτυπώνονται στις σελίδες του ελληνικού Τύπου της περιόδου.

Η Ιστορία αναλύοντας το παρελθόν δεν διδάσκει μόνο, αλλά και συνθέτει το παλίμψηστο του παρόντος. Η Ιστορία διεισδύει στο παρελθόν για να συνθέσει το παρόν. Η μελέτη της Παπαδημητρίου δεν μας γνωρίζει μόνο τις βασικές συνιστώσες της μαζικής συντηρητικής ιδεολογίας της περιόδου 1922-1967, αλλά μας προσφέρει και τη δυνατότητα να διαπιστώσουμε αναλογίες και συνέχειες στον σημερινό κόσμο της συντηρητικής ιδεολογίας. Από τη μελέτη τής Παπαδημητρίου επίσης ένας δογματικός χώρος που αυτοπροσδιορίζεται ως αριστερός μπορεί να μάθει πως η συντηρητική ιδεολογία δεν ταυτίζεται με την άρνηση της δημοκρατίας. Ο αναγνώστης αυτού του βιβλίου θα ανακαλύψει πως ιδεολογία δεν παράγει μόνον η Αριστερά, πως υπάρχουν και αλλού πορτοκαλιές που κάνουν πορτοκάλια και ο συντηρητικός χώρος καθόλου δεν έχει να ζηλέψει από τον αριστερό, όσον αφορά την παραγωγή μαζικής ιδεολογίας. Η παραγωγή συστηματικής ιδεολογίας είναι βεβαίως άλλο ζήτημα. Η Αριστερά εδώ υπερέχει, χωρίς αυτό να σημαίνει πως η Δεξιά δεν έχει και αυτή τους οργανικούς της διανοούμενους.

Η συγγραφέας, αρχικά, φροντίζει να μας περιγράψει τη μεθοδολογία βάσει της οποίας αναλύει τη συντηρητική ιδεολογία. Οι έννοιες, στον μεθοδολογικό ορίζοντα της Παπαδημητρίου, δεν αντανακλούν κάποιες σχέσεις, αλλά αποτελούν και παράγοντα αυτών των σχέσεων. Οι ιδέες αποτελούν γεγονότα, ενώ οι έννοιες είναι κοινωνικές κατασκευές που νοηματοδοτούν τα ιδεολογικά συστήματα. Ο φακός της συγγραφέως δεν εστιάζει σ αυτά τα ιδεολογικά συστήματα για να μας αποκαλύψει την αλήθεια ή το ψέμα τους. Τα ιδεολογικά συστήματα αποτελούν συλλογικά προϊόντα που ενσωματώνουν διαδεδομένες σε μεγάλο ή μικρότερο βαθμό αντιλήψεις. Οι ιδεολογίες, σύμφωνα με τη συγγραφέα, δεν αποτελούν μια κίβδηλη συνείδηση, αλλά πολιτική σκέψη η οποία αποτελεί μέρος της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας.

Στο πρώτο μέρος της μελέτης η συγγραφέας διερευνά τη σχέση του αντιβενιζελισμού προς τη βενιζελική παράταξη μέσα από την ανάλυση της σχέσης έθνους και λαού. Ο αντιβενιζελικός τύπος μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο αρθρώνεται γύρω από αυτό που αποκαλείται λαϊκός αντιβενιζελισμός. Η έννοια του λαού είναι κυρίαρχη στον αντιβενιζελικό λόγο του Μεσοπολέμου και έρχεται να υποκαταστήσει την έννοια του «έθνους» που είχε οικειοποιηθεί η βενιζελική παράταξη. Ο αντιβενιζελικός λαός είναι ο «λαός των νομιμοφρόνων». Η νομιφροσύνη αποκτά περιεχόμενο συνδέοντας τον λαό με τον θρόνο και την τήρηση του Συντάγματος.

Συστατικό στοιχείο της ιδεολογίας του «νομιμόφρονος λαού» είναι η υποκατάσταση της πολιτικής από την ηθική στάση. Η πολιτική συντηρητική στάση χαρακτηρίζεται από φόβο έναντι των ανατροπών, από πίστη στο μετρημένο, στην αρμονία, στην ενότητα, στο αιώνιο, στο αμετάβλητο, στο απόλυτο, στην αντίθεση της ψυχής με την ύλη, αλλά κυρίως από την πίστη πως για τα δεινά της κοινωνίας φταίνε τα ίδια τα άτομα, η βελτίωση των οποίων αποτελεί το μόνο φάρμακο για την πρόοδο της κοινωνίας. Είναι αυτή η ίδια στάση που κυριαρχεί σήμερα σε μεγάλα τμήματα της ελληνικής κοινωνίας.

Η Παπαδημητρίου θεωρεί πως στην περίοδο του Μεσοπολέμου ο συντηρητισμός επικοινωνεί άμεσα με τον λαϊκισμό. Η συγγραφέας πολύ ορθά σημειώνει πως τα λαϊκίστικα κινήματα δεν στηρίζονται σε σταθερές οργανωτικές δομές και συγκροτημένη ιδεολογία, γι αυτό και κάλλιστα μπορούν να προσέρχονται στις «λαϊκές γιορτές» εναλλάσσοντας τα συντηρητικά με τα προοδευτικά τους κουστούμια. Ο λαϊκισμός μπορεί να φωλιάζει όχι μόνο στον ιδεολογικό κορμό των λεγόμενων προοδευτικών παρατάξεων, αλλά και σ αυτόν της συντηρητικής παράταξης. Βεβαίως, κατά τη γνώμη μας, ο λαϊκισμός, όπου και να συναντάται στην προοδευτική ή στη συντηρητική παράταξη, εκφράζει μια βαθύτατα συντηρητική στάση και μια κατά βάθος ελιτίστικη ιδεολογία.

Με την εμφάνιση του «κομμουνιστικού κινδύνου» η συγχώνευση λαϊκισμού και συντηρητισμού στον κόσμο του «λαού των νομιμοφρόνων» διολισθαίνει σταδιακά είτε προς τις ιδεολογίες του νεοσυντηρητισμού είτε προς αυτές της λεγόμενης «τρίτης κατάστασης». Η νομιμοφροσύνη από τη δεκαετία του 20 και πολύ περισσότερο μετά το 30 ενσωματώνεται στις ιδεολογίες της «τρίτης κατάστασης», στην οποία κυριαρχούν ο αντικοινοβουλευτισμός σε συνδυασμό με αντικαπιταλιστικές διαθέσεις. Με τη σειρά της, η τάση του νεοσυντηρητισμού εκφράζει ένα κίνημα ανανέωσης του πολιτικού βίου με νέα πολιτικά πρόσωπα, εξυγίανσης της δημόσιας ζωής και υπέρβασης του κομματικού διχασμού του συντηρητικού κόσμου. Στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 30 αναδύεται η ιδέα των «πραγματικών Ελλήνων» που οδηγεί σε μια προσπάθεια άρσης της αντίθεσης βενιζελικών και αντιβενιζελικών. Η αντίθεση λαού-έθνους αντικαθίσταται από την αντίθεση των «πραγματικών Ελλήνων» προς τους υποκινούμενους από ιδεολογίες ξένες προς τον Ελληνισμό.

Στο δεύτερο μέρος της μελέτης παρακολουθούμε τη μεταμόρφωση του «νομιμόφρονος λαού» σε «έθνος των εθνικοφρόνων». Η ιδέα της εθνικοφροσύνης σηματοδοτεί τη συμφιλίωση του αστικού κόσμου, ενώ μεταπολεμικά αποκτά τη σημασία του αποκλεισμού των κομμουνιστών από το εθνικό σώμα. Μεταπολεμικά η εθνικοφροσύνη αποτελείται από δύο συνιστώσες. Η πρώτη είναι η εσωτερική συνιστώσα, η οποία βλέπει εγγεγραμμένες στον γενετικό κώδικα του έθνους τις αξίες της κλασικής αρχαιότητας, στις οποίες υποκλίνεται ο σύγχρονος ελεύθερος κόσμος. Η ιδεολογία του ελεύθερου κόσμου και ο αντικομμουνισμός αποτελούν τη δεύτερη, την εξωτερική συνιστώσα της ιδεολογίας των εθνικοφρόνων. Σ αυτό το υλικό προστίθενται τα μπαχαρικά της σλαβικής συνωμοσίας και της εξωτερικής απειλής. Σε τελική ανάλυση, η έννοια της εθνικοφροσύνης κληρονομεί από τις συντηρητικές αξίες την «ελληνικότητα», την οποία και αναβάπτισε στα ύδατα του αντιολοκληρωτισμού. Η εθνικοφροσύνη αντιτάχτηκε σε κάθε ιδεολογία που μαχόταν τις παραδοσιακές αξίες της Ελλάδας, αλλά ταυτοχρόνως ταυτίστηκε με τις αρχές του ελεύθερου δυτικού κόσμου.

Οι δύο πλευρές της εθνικοφροσύνης, ως έννοιας ταυτισμένης με την ιδεολογία του ελεύθερου κόσμου και ως έννοιας που παραπέμπει άμεσα στις παραδοσιακές ελληνικές αξίες, δεν ταυτίζονται με τον εθνικισμό. Ο εθνικισμός δεν θα μπορούσε να εκφράσει την ιδεολογία της ελληνικότητας και ταυτόχρονα να συμπλεύσει με τις αξίες του «ελεύθερου κόσμου». Αυτόν τον ρόλο μπορούσε να αναλάβει μόνον η ιδεολογία της εθνικοφροσύνης. Η ανάλυση της αντινομίας εθνικοφροσύνης-εθνικισμού δεν θα μπορούσε να παραγνωρίσει τη σημασία της σχέσης της Δεξιάς ιδεολογίας με τον φιλελεύθερο αντικομμουνισμό και «πατριωτισμό» του Κέντρου.

Σήμερα, με την κατάρρευση της «κομμουνιστικής απειλής» ανοίγει ο ασκός του εθνικισμού. Δεν είναι τυχαίο πως στη σημερινή ελληνική πολιτική πραγματικότητα γύρω από τη γύρη του εθνικισμού συγκεντρώνονται μέλισσες από πολλά και διαφορετικά μελίσσια, όπως είναι αυτά της Ακρας Δεξιάς, του παραδοσιακού Κέντρου, αλλά και «αριστερών» που ο συνεκτικός ιστός τους είναι ο αντιαμερικανισμός και η ιδεολογία της αντινεωτερικότητας.

Μελέτες όπως η παρουσιαζόμενη δεν προσφέρουν μόνο ιστορικά και επιστημονικά δεδομένα, αλλά είναι σε θέση να λειτουργήσουν και ως αποκωδικοποιητές των σημερινών πολιτικών εγκάρσιων συστημάτων επικοινωνίας, αλλά και διαχωρισμών. Η συνάρθρωση των ιδεολογιών με τις ταξικές αναφορές τους συνοδεύει τις αναλύσεις του βιβλίου, χωρίς όμως να αποτελεί και οργανικό τμήμα του. Πιστεύουμε πως αυτή η συνάρθρωση θα αύξανε την -ούτως ή άλλως σημαντική- αξία αυτής της μελέτης.


ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 29/12/2006

Via