ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ, ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ (1936-1944)

του Κωνσταντίνου Α. Δημάδη 

Εκδότης	ΕΣΤΙΑ
Χρονολογία Έκδοσης	Μάιος 2004
Αριθμός σελίδων	538
Διαστάσεις	21x14

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι
Η ΕΝΔΟΑΣΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η "ΝΕΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ" ΤΟΥ 1930
1. Εισαγωγή. Το πρόβλημα της κοινωνικής συνοχής και τάξης
2. Τα "Νεοελληνικά Γράμματα" και η αναζήτηση της «εθνικής και λαϊκής παράδοσης»
3. Κοινωνία-ιστορία και παράδοση
4. Ο πολίτης και η φυλετική του συνείδηση
5. Ο «Απρίλης» και η πρώτη μορφή του "Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ". Ο διάλογος μύθου και ιστορίας/ παράδοσης
6. Η δεύτερη μορφή του "Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ" και η Κατοχή

Κεφάλαιο ΙΙ
ΤΟ ΜΕΤΑΞΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΚΑΙ Η «ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗ» ΕΚΠΡΟΣΩΠΩΝ ΤΗΣ "ΝΕΑΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ" (1937-1939)
1. Ο αστικός ιστορισμός: Η έννοια του διαλόγου μύθου και ιστορίας/ παράδοσης στο πεδίο της "νέας λογοτεχνίας"
2. Τα "Απομνημονεύματα" ως αυθεντική πηγή εθνικών/ λαϊκών αξιών
3. Το ιστορικό μυθιστόρημα και η «ψυχική πειθώ» του αναγνώστη
4. Το "χρονικό μιας πολιτείας": η αποκάλυψη της «φύσης» και του «τόπου» στη συνείδηση του «ξενιτεμένου»/«ξεριζωμένου»
5. "Η Παναγιά η Ψαροπούλα": ο «λαός» ως «εθνική κιβωτός των ελληνικών αξιών». Το τελευταίο όριο του Μυριβήλη

Κεφάλαιο ΙΙΙ
ΤΟ ΑΠΟΚΟΡΥΦΩΜΑ ΤΟΥ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΙΣΤΟΡΙΣΜΟΥ ΤΗΣ "ΝΕΑΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ"
1. Πόλεμος και ευθύνες
2. Το "εγώ" στην επιφάνεια. Ευθύνη και μοίρα: «Εμείς τη μοίρα μας την ονομάσαμε Ιστορία» (Λεωνής)
3. Ευθύνη και παρελθόν: προς ένα «θετικό» αντίκρισμα της ζωής (Από το "Το σταυροδρόμι" στο "Οι Μαυρόλυκοι")
4. Αναζητώντας πρότυπα: η Λιλίκα Νάκου και η ιστορική αφήγηση "Μόσχω Τζαβέλλα"
5. Το ζήτημα της απογραφής/ αξιολόγησης των εθνικών πνευματικών δυνάμεων και ο Κ. Θ. Δημαράς
6. Προσπάθειες κοινωνικής κριτικής ("Ο Κοτζάμπασης του Καστρόπυργου")

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ, ΜΕΛΕΤΩΝ ΚΑΙ ΕΝΤΥΠΩΝ
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΘΕΜΑΤΩΝ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΣΤΑ ΑΓΓΛΙΚΑ

[Όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος επέστρεψε το 1928 θριαμβευτικά στην εξουσία, έθεσε δύο στόχους στην εξωτερική και εσωτερική πολιτική του: τη διασφάλιση των συνόρων, όπως αυτά διαμορφώθηκαν μετά τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922, και τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής οικονομίας, με τη δημιουργία μιας ισχυρής φιλελεύθερης αστικής τάξης.
Την ίδια εποχή νέοι συγγραφείς, κυριώς πεζογράφοι, επιχειρούν να διαδραματίσουν, με το έργο και την αρθρογαφία τους, πρωταγωνιστικό ρόλο στην πνευματική ζωή της χώρας. Στόχος τους είναι ο "εκσυγχρονισμός" της ελληνικής λογοτεχνίας και κυρίως της πεζογραφίας. Για πρώτη φορά στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας εισάγεται συστηματικά, κατά την περίοδο 1924-1936, η (μεγαλο)αστική τάξη στο ελληνικό μυθιστόρημα και αναλύονται τα χαρακτηριστικά της. Κατά την ίδια περίοδο παρατηρείται και εντυπωσιακή παραγωγή ελληνικών μυθιστορημάτων.

Ωστόσο, το 1923 η Ελλάδα εισέρχεται σε νέα περίοδο οξείας κοινωνικής κρίσης, ενώ την ίδια εποχή στην Ευρώπη ανέρχονται στην εξουσία απολυταρχικές και δικτατορικές-φασιστικές κυβερνήσεις. Οι επιπτώσεις στη λογοτεχνία και ειδικότερα στην πεζογραφία εμφανίζονται λίγους μόνο μήνες μετά την εγκαθίδρυση της μεταξικής δικτατορίας: στα χρόνια 1937-1939 διαπιστώνεται στο έργο των Έλληνων πεζογράφων της εποχής μια συνειδητή στροφή στο ιστορικό παρελθόν και στην ενδογενή παράδοση. Ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος θα αποτελέσει έναν ακόμη αποφασιστικό παράγοντα στην αλλαγή του θεματικού προσανατολισμού που θα ακολουθήσει η ελληνική πεζογραφική παραγωγή ως τη λήξη του Εμφυλίου το 1949. Για πρώτη φόρα εισάγεται τώρα στο μυθιστόρημα η περίοδος της Τουρκοκρατίας, μια περίοδος που έχει αποτελέσει ταμπού για το σύνολο της πνευματικής και καλλιτεχνικής ζωής στην Ελλάδα από την ίδρυση του κράτους το 1830. Τα περισσότερα από τα πεζογραφικά έργα της περιόδου αυτής συγκαταλέγονται σήμερα στα "κλασικά" της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής.] 

Σύγχρονη πολιτική ιστορία της Ελλάδος Ι (1936-1975) Πρώτος τόμος 1936-1944

του Σ. Β. Μαρκεζίνη

Εκδότης	ΠΑΠΥΡΟΣ
Χρονολογία Έκδοσης	Δεκέμβριος 1994
Αριθμός σελίδων	538
Διαστάσεις	24x15

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ - Η ΤΕΤΡΑΕΤΙΑ ΤΗΣ 4ης ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ
1. ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΜΗΝΕΣ
2. Η ΕΠΟΜΕΝΗ ΔΙΕΤΙΑ (1937-1938)
3. ΤΑ ΠΡΟΗΓΗΘΕΝΤΑ ΤΟΥ Β΄ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
4. ΤΟ ΚΡΙΣΙΜΟ ΕΤΟΣ (1939)
5. ΕΝ ΟΨΕΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΙΤΑΛΙΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ - Ο ΠΟΛΕΜΟΣ
1.ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΤΟΥ Ι. ΜΕΤΑΞΑ
2. ΜΕΧΡΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΛΗΨΕΩΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
3. Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ - Η ΚΑΤΟΧΗ

1. ΟΙ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΑΤΕΧΟΜΕΝΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
2. Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ: ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
3. Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ: ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
4. ΟΙ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Η Ελλάδα τον 20ό αιώνα 1930-1940: Η ΟΡΙΑΚΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ

Ένας συνοπτικός χαρακτηρισμός της δεκαετίας του '30 στο πνευματικό επίπεδο θα ήταν ότι υπήρξε εποχή σημαντικών ζυμώσεων τόσο στο πεδίο της λογοτεχνίας όσο και της ιδεολογίας. Στο ιδεολογικό πεδίο αναπτύσσεται η σύγκρουση ιδεαλισμού και υλισμού. Οι μαρξιστές, αποβλέποντας στην ανατροπή του αστικού καθεστώτος, αναπτύσσουν μεγάλη δραστηριότητα, μεταφράζοντας βασικά έργα θεωρίας, και εκδίδουν διάφορα περιοδικά με τίτλους που έχουν κοινό όρο το μαρξισμός. Οι νέοι φιλόσοφοι που έχουν σπουδάσει στη Χαϊδελβέργη (Κ. Τσάτσος, Π. Κανελλόπουλος, Θ. Θεοδωρακόπουλος), προτείνουν την ιδεαλιστική φιλοσοφία ως θεωρία της αστικής κοινωνίας, και εκδίδουν το περιοδικό Αρχείο φιλοσοφίας και θεωρίας των επιστημών (1929-1940).

Η συντροφιά των Μακεδονικών Ημερών (1938): Ποιητές, πεζογράφοι και κριτικοί. Από αριστερά, καθισμένοι: Γ.Θ. Βαφόπουλος, Βασ. Τατάκης, Π. Σπανδωνίδης, Αλκ. Γιαννόπουλος, Γ. Δέλιος. Όρθιοι: Τάκης Βαρβιτσιώτης, Γ. Θέμελης, Στρ. Δούκας, Ν.Γ. Πεντζίκης  Σπ. Ξεφλούδας, Αντ. Λεβής.

Την υπόθεση καταγγελίας των υποκρισιών του αστικού καθεστώτος αναλαμβάνει ο διακεκριμένος εκπαιδευτικός Δημ. Γληνός αντιδρώντας στις θέσεις ενός πολιτικού (Γεώργιος Παπανδρέου) και ενός φιλοσόφου (Κ. Τσάτσος), ενώ έναν άλλο κοινωνιολόγο (Παναγιώτη Κανελλόπουλο) αναλάμβανε να αποστομώσει ο μαρξιστής Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου. Ωστόσο οι ιδεαλιστές δεν πτοούνται από τα λιβελογραφήματα και πυκνώνουν τη συμβολή τους στην υπόθεση, από τις πανεπιστημιακές τους έδρες. Στο λογοτεχνικό πεδίο οι ιδεαλιστές εκδίδουν τα περιοδικά Ιδέα και Νέα Ζωή, ενώ οι μαρξιστές τους (Νέους) Πρωτοπόρους και τη Νέα Επιθεώρηση. Μια άλλη κατηγορία μετριοπαθών μαρξιστών (δημοκρατικού σοσιαλιστικού προσανατολισμού) στεγάζεται στο περιοδικό Σήμερα. Αλλά η σύγκρουση έχει περάσει και στον καθημερινό Τύπο. Δειγματοληπτικά μπορεί να αναφερθεί ότι στη συντηρητική πολιτικά εφημερίδα Η Πρωία η διαπάλη ιδεαλισμού - υλισμού αποτυπώνεται στις επιφυλλίδες των Φώτου Πολίτη και Νίκου Καρβούνη, αντίστοιχα. Επομένως και προφανώς η σύγκρουση των ιδεών διεξάγεται άλλοτε με ψύχραιμη επιχειρηματολογία και άλλοτε με εμπάθεια, ενώ η λογοτεχνία δεν έχει αποκομίσει σπουδαία κέρδη. Στην έντονη ζύμωση των ιδεών που παρατηρείται αυτά τα χρόνια πρέπει να αποδοθεί και η έκρηξη της κριτικής στη λογοτεχνία. Πλάι στους προηγούμενους κριτικούς Αλκή Θρύλο, Τέλλο Άγρα, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλο, Πέτρο Πικρό, Τίμο Μαλάνο, προστίθενται οι ακόλουθοι νέοι: Κ. Θ. Δημαράς, Αιμ. Χουρμούζιος, Λάζαρος Πηνιάτογλου, Αντρέας Καραντώνης, Δημ. Νικολαρέίζης, Μ. Σπιέρος, Βάσος Βαρίκας, Αλεξάνδρα Αλαφούζου, και από Θεσσαλονίκης οι Πέτρος Σπανδωνίδης, Πέτρος Ωρολογάς. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στον Δημ. Μεντζέλο (1910-1933) που εισάγει καινά δαιμόνια, αναφερόμενος στον, άγνωστο τότε, γαλλικό υπερρεαλισμό. Στα ίδια χρόνια έχομε τα πρώτα φαινόμενα απομάκρυνσης της ποίησης από τις παραδοσιακές μορφές (ελεύθερος στίχος, αμφίσημος λόγος) από τον Νικήτα Ράντο (1907-1988), έμπειρο γνώστη των νέων σχολών, και τον πειραματιζόμενο Αναστ. Δρίβα (1899-1942). Η συλλογή ποιημάτων του αγνώστου στη συντεχνία Θόδωρου Ντόρρου Στου γλιτωμού το χάζι (1930), που φάνηκε ως κάθετη ρήξη με την παράδοση, θα αφήσει αμήχανους τους Αθηναίους κριτικούς. Στο μεϊντάνι ένας ψυχαναλυτής, επικαλούμενος τον Φρόιντ, ισχυρίζεται ότι η ποίηση εχρεωκόπησε, ανακαλύπτοντας την πυρίτιδα. Η αντίδραση του Τέλλου Άγρα (1899-1944) υπήρξε κατηγορηματική και δεν άφηνε αμφιβολίες ότι η επιχειρηματολογία για χρεωκοπία εστερείτο σοβαρότητας. Άλλωστε στις αρχές της δεκαετίας νέοι ποιητές έρχονται στο προσκήνιο (Γιώργος Κοτζιούλας, Γιώργος Βαφόπουλος, Καίσαρ Εμμανουήλ, Μελισσάνθη, Νίκος Παππάς, Ρίτα Μπούμη) και συντηρούν την ποιητική παράδοση, παράλληλα με τους λίγο προηγούμενους Τέλλο Άγρα, Ι.Μ. Παναγιωτόπουλο, ενώ ανανεώνεται απροσδόκητα ο Αγγ. Σικελιανός και ο Κ. Βάρναλης έχει σιωπήσει αυτολογοκρινόμενος. Θεαματική είναι η παρέμβαση του Ν. Καζαντζάκη με την Οδύσσεια των 17σύλλαβων 33.333 στίχων, με αρνητική υποδοχή. Η απήχηση των Ποιημάτων του Κ.Π. Καβάφη (1935) -εντυπωσιακή έκδοση και πρώτη συγκεντρωτική- πρόκειται να ανοίξει ένα γόνιμο στάδιο κριτικής ανάδειξης του έργου του που έως το τέλος του αιώνα παραμένει ενεργός. Στο μεταίχμιο παράδοσης και ανανέωσης κινούνται οι Συνθέσεις (1933) του Αλέξ. Μπάρα με τον ειρωνίζοντα τόνο τους, ενώ τα Μαραμπού (1934) του Νικ. Καββαδία εκόμιζαν έναν ευφάνταστο κόσμο περιπλάνησης και νοσταλγίας. Δέκα χρόνια μετά την αυτοκτονία του Καρυωτάκη, με την επιμέλεια του φίλου του Χαρ. Σακελλαριάδη εκδίδονται τα Απαντά του. Η έκδοση θα προκαλέσει θετικά και αρνητικά σχόλια για την αξία της λυρικής και σατιρικής φωνής του ποιητή. Ο Κ.Θ. Δημαράς θα ρίξει τον λίθο του αναθέματος, αναγνωρίζοντας ταυτόχρονα την αξία της μαρτυρίας. Την ανάδειξη του Καρυωτάκη που είχαν αρχικά επιχειρήσει με τις μελέτες τους οι Κλ. Παράσχος και Τ. Άγρας στα Άπαντα, και ο Τ. Μαλάνος με το δοκίμιο Ενας ηγησιακός. Συμβολή στη μελέτη του Καρυωτάκη (1938), τώρα, αντιδικώντας με τον Δημαρά, θα αναλάβουν την υπεράσπιση της ποιητικής αξίας του Καρυωτάκη, ο Μήτσος Παπανικολάου και ο Τίμος Μαλάνος με το: Είναι ποιητής ο Καρυωτάκης; Ωστόσο η απήχηση του Καρυωτάκη υπήρξε τόση, ώστε εφευρέθηκε και ο όρος καρυωτακισμός για να περιγράψει το φαινόμενο. Τη διόγκωση του φαινομένου και την υπονόμευση του ποιητή είχε αναλάβει να δείξει από το 1935 ο Α. Καραντώνης. Ένας άγνωστος στη συντεχνία, ο Γιώργος Σεφέρης (1900-1971) με τη συλλογή ποιημάτων Στροφή (1931) ανοίγει σιωπηρά ένα νέο κεφάλαιο στην υπόθεση της ανανέωσης του λόγου, που βρίσκει τους κριτικούς απροετοίμαστους. Διότι αν αγνοούσαν τον υπερρεαλισμό, την καθαρή ποίηση μέσω του Βαλερύ, την ψυχανεμίζονταν. Και λίγο πολύ, αβασάνιστα, η ποίηση του Σεφέρη χρεώθηκε ως καθαρή, χωρίς να εκτιμηθεί η σημασία ενός νέου (ερωτικού) λόγου που έφερνε ένα κόσμο υποβλητικά πραγματικό. Το 1935 μπορεί να θεωρηθεί οριακό για την ποίηση, αφού έχουμε την εμφάνιση μιας αυθεντικής μοντερνιστικής γραφής με το Μυθιστόρημα του Σεφέρη, τα πρώτα ποιήματα του νεαρού Οδυσσέα Ελύτη, άνοιγμα στην καθαρή ποίηση, νοθευμένη από τις τόλμες του υπερρεαλισμού, τη συλλογή ακραιφνών υπερρεαλιστικών ποιημάτων Υψικάμινος του Αντρέα Εμπειρίκου και τη διάλεξη του, ταυτόχρονα, περί υπερρεαλισμού που αιφνιδίαζε ένα άσχετο κοινό, επί κοσμογονίας στρατηγού Κονδύλη. Ωστόσο δεν έπαιξαν μικρότερο ρόλο στην επιβολή του μοντερνισμού οι μεταφράσεις του Ελιοτ και του Πάουντ από τον Σεφέρη, του Ελιάρ, του P.J. Jouve και του Λοτρεαμόν από τον Ελύτη και της συλλογικής έκδοσης Υπερρεαλισμός (Γκοβόστης, 1938). Ακόμη μεγαλύτερο ρόλο έπαιξε ο διάλογος πάνω στην ποίηση των Τσάτσου-Σεφέρη, μια σύγχρονη σύγκρουση της ποίησης με τη φιλοσοφία, που στάθηκε αφορμή να διατυπωθούν οι αρχές και τα αναφαίρετα δικαιώματα της νέας τέχνης. Για πλείστους λόγους η εξαετία 1935-1940 υπήρξε ιδιαιτέρως γόνιμη για την υπόθεση της ποίησης, με κύριο όργανο μάχης το περιοδικό Τα Νέα Γράμματα, ενώ τα ευρείας απήχησης και ευρέως φάσματος Νεοελληνικά Γράμματα καλλιεργούσαν -τη στυφή εκείνη εποχή- ένα ελεύθερο φρόνημα. Και με τα δύο αυτά έντυπα συνεργάστηκε η γενιά του '30, της οποίας οφείλομε να επισημάνομε την πολυφωνία. Κοινός τόπος της δεν είναι παρά μόνο η νεωτερικότητά της. Ο Σεφέρης προσφέρει μια ποίηση στην οποία το ιστορικό στοιχείο (μιας διαχρονικής αντίληψης της ελληνικής παράδοσης) σοφιλιάζεται με τη σύγχρονη πραγματικότητα (που σφραγίζεται από τον εφιάλτη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου). Ο Ελύτης με νεανικό φρόνημα αποδίδει την αίσθηση ενός άγνωστου περιβάλλοντος, ενός μυστηριακού κόσμου, κατοικημένου από φαντάσματα, η υπόσταση του οποίου αναδύεται ως θαύμα. 

Μια ιστορική φωτογραφία στο σπίτι του Γιώργου Θεοτοκά. Όρθιοι  Θανάσης Πετσάλης, Ηλίας Βενέζης, Οδυσσέας Ελύτης, Γιώργος Σεφέρης, Ανδρέας Καραντώνης, Στέλιος Ξεφλούδας και Γιώργος Θεοτοκάς. Καθήμενοι: Άγγελος Τερζάκης, Κ.Θ. Δημαράς, Γιώργος Κατσίμπαλης, Κοσμάς Πολίτης και Ανδρέας Εμπειρίκος. Πρώτη δημοσίευση εφ. Τα Νέα, 3 Απρ. 1963. Από τότε έχει δημοσιευθεί πολλές φορές και εκτιμήθηκε ως ταυτότητα της λεγόμενης Γενιάς του '30.

Σε δικούς της κόσμους κινείται η ποίηση του Γιώργου Σαραντάρη, του Αναστ. Δρίβα και του Δ. Ι. Αντωνίου, που δόκιμα υπηρετούν τις νεωτερικές ποιητικές φόρμες, κατά τον τρόπο που αφορούν τα θεματικά τους μοτίβα. Ο Αντρέας Εμπειρικός παρουσιάζει ελάχιστα τεκμήρια της επόμενης ποιητικής του φάσης, αλλά ο έτερος επαναστατημένος Νίκος Εγγονόπουλος έρχεται να συμβάλει στην υπόθεση του υπερρεαλισμού με την εκδοχή της ακραίας παράβασης του ορθολογισμού, δια του παραλογισμού. Από άλλες πηγές ξεκινώντας, ο Νικηφ. Βρεττάκος, ο Ζήσης Οικονόμου και ο Γιάννης Ρίτσος κινούνται φυσιολογικά προς τις νεωτερικές γραφές, κομίζοντας ο καθένας τον βιωματικό του κόσμο. Ο Βρεττάκος μεταπηδά από το εωσφορικό πάθος στον αγγελικό κόσμο, τραυματικά, ο Οικονόμου με διδακτικό λόγο περιφέρεται εμβριθής στα τεχνολογικά πεδία και ο Ρίτσος, ξεκινώντας με ρωμαλέο, ρητορικό στίχο, οδηγείται στην κορύφωση της γραφής του, όπου υψηλοί ποιητικοί τόνοι αποδίδουν ένα ωκεάνειο αίσθημα. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί ο γνήσια ποιητικός λόγος του Τάκη Παπατσώνη, του οποίου τα θρησκευτικά φορτία δεν μειώνουν τη λειτουργία του, και κατά ευτυχή σύμπτωση δίνουν αφορμή στον Κ.Θ. Δημαρά, στα Επτά δοκίμια για την ποίηση, να υποστηρίξει την καταγωγή της καθαρής ποίησης από την προσευχή, στον ανιδιοτελή χαρακτήρα της. Το 1929 ο επίδοξος πεζογράφος, Γιώργος Θεοτοκάς, (ως Ορέστης Διγενής) στο βιβλίο του Ελεύθερο πνεύμα καταδικάζει τη νεοελληνική πεζογραφία με νεανικό πάθος, τονίζοντας την ανάγκη μιας νέας αφετηρίας. Το έργο του αυτό θεωρήθηκε μανιφέστο της γενιάς του '30, όμως, δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια ότι αποτέλεσε την αφετηρία της νέας πεζογραφίας, η οποία βέβαια παρουσιάζει χαρακτηριστικά που τη διαφοροποιούν από το πρόσφατο παρελθόν.

Περιοδικά ιδεολογικών και λογοτεχνικών ζυμώσεων ή και αμιγώς λογοτεχνικά τα οποία εκδίδονταν τη θερμή δεκαετία του '30. Η μελέτη τους σήμερα καθρεφτίζει το ιδεολογικό και αισθητικό φάσμα της εποχής. (Φωτ.: Αρχείο Γιώργου Ζεβελάκη).

Κυρίως διότι αναπτύσσεται στον αστικό χώρο και τα θέματα της αντλούνται από την αστική πολιτεία, με συνέπεια να απορροφά προχωρημένες ιδέες, παράμετρος επαρκής ώστε να αναδύονται οι νέοι κόσμοι, με τα προβλήματα τους. Την έκρηξη αυτή του είδους, κρίνοντας ποσοτικά, υπογράμμιζε πρώτη η Αλκής Θρύλος και συμφώνησαν όλοι οι νέοι κριτικοί. Αν όμως η ποίηση περνάει την επαναστατική της φάση, η πεζογραφία συνεχίζει να εκφράζεται με τα παραδοσιακά μέσα ανανεώνοντας μόνο τη θεματική της, ίσως διότι η ανάγκη να δοθούν οι νέες συνθήκες ζωής είναι πιεστική. Ωστόσο θα ήταν άδικο να παραγνωριστεί η άλλωστε θετική συμβολή των πεζογράφων που εκόμιζαν νέες ύλες: ο Στρατής Μυριβήλης με τη Ζωή εν Ταφώ (1930), ο Βασίλης ο Αρβανίτης (πρώτη μορφή 1934) και τα Πράσινο βιβλίο (1935), Γαλάζιο βιβλίο (1939), ο Ηλίας Βενέζης το Νούμερο 31328 (1931) και τη Γαλήνη (1939), έργα που συνδέονται με κορυφαίες ιστορικές καταστάσεις, ο Κοσμάς Πολίτης το Λεμονοδάσος (1930), την Eroica (1937) και τη νουβέλα Η κυρία Ελεονόρα (1935) στα οποία επικρατούν η ποιητική ατμόσφαιρα και η νεωτερική γραφή, ο Θράσος Καστανάκης τα Η φυλή των ανθρώπων (1932), Μυστήρια της ρωμιοσύνης (1933), Μεγάλοι αστοί (1935), Ο ομογενής Βλαδίμηρος (1936) όπου εισάγεται η κοσμοπολίτικη αντίληψη, ο Αγγ. Τερζάκης τα Δεσμώτες (1932),Η παρακμή των Σκληρών (1933) και Η μενεξεδένια πολιτεία (1937), που μετά το σκανδιναβικό τοπίο θαυμάζεται το μεσογειακό, οι Στ. Ξεφλούδας και Γ. Δέλιος που διατυπώνουν μια εκδοχή του εσωτερικού μονολόγου, ο πρώτος γαλλικής παράδοσης και ο δεύτερος αγγλικής, και ο Αλκιβ. Γιαννόπουλος τα Κεφάλια στη σειρά (1934), Η ηρωική περιπέτεια (1938), στα οποία τα φαινόμενα, αποστασιοποιημένα, υπονομεύονται, η Λιλίκα Νάκου στο μυθιστόρημα Οι παραστρατημένοι (1935) με θερμό λόγο καταγράφει την ιδεολογική σύγχυση των πρώτων ετών του Μεσοπολέμου, ο Ν. Κατηφόρης στα Η πιάτσα (1930) και Η διχτατορία του Σατανά (1935) επιχειρεί να καταγράψει τα κοινωνικά φαινόμενα ως απολύτως ταξικά με ιδεολογική ακαμψία, ο Π. Πρεβελάκης με Το χρονικό μιας πολιτείας (1938) και Ο θάνατος τον Μέδικου (1939) εισάγει πλαστικά το ιστορικό στοιχείο, ο Θαν. Πετσάλης [-Διομήδης] καταστρώνει την τριλογία Γερές και αδύναμες γενιές (1933,1934, 1935) που μνημειώνει τις δυναστείες των αστών, ο Γ. Σκαρίμπας με Το θείο τραγί (1932), τον Μαριάμπα (1935) και το Σόλο τον Φίγκαρω (1940) στα οποία υποθηκεύεται η ευπρεπής αστική αντίληψη και εγκαινιάζεται το παράλογο ως καθημερινό γεγονός, και ο Μ. Καραγάτσης με τα Ο συνταγματάρχης Λιάπκιν (1933), Γιούγκερμαν (1938), τη νουβέλα Η χίμαιρα (1936) και τα διηγήματα Το συναξάρι των αμαρτωλών (1935) και Λιτανεία των ασεβών (1940), αναδείχθηκε αδιαφιλονίκητα ως ο πιο παραγωγικός πεζογράφος, με την πιο μυθοπλαστική φαντασία, την οποία αναδείκνυε η χυμώδης και νευρώδης γραφή του. Πριν κλείσουμε το συνοπτικό αυτό διάγραμμα, σημειώνουμε ότι το έργο των κριτικών της δεκαετίας παραμένει αθησαύριστο, εκτός εξαιρέσεων, ενώ ελάχιστη εργασία αποταμιεύτηκε τότε στα ακόλουθα βιβλία: του Αντρ. Καραντώνη (Ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης, 1931), γραμμένο με νεανική υπεροψία κατά τον Τ. Παπατσώνη, του Σπανδωνίδη (Η πεζογραφία των νέων 1929-1932, 1932), φιλολογικά και κριτικά εύστοχο, του Κλ. Παράσχου (Κύκλοι, 1938, Εισαγωγή στη σύγχρονη ελληνική ποίηση, 1941), στα οποία επικρατεί ευαισθησία του μετασυμβολισμού, του Π. Ωρολογά (Οι συγγραφείς και η εποχή τους, 1938, Ένα κίνημα μεταξύ δύο πολέμων, 1940), τα οποία εμψυχώνει μια ιδεολογική θέση με ηθικά (εθνικιστικά) αιτήματα, του Β. Βαρίκα (Ο ποιητής Βάρναλης, 1936, Κ. Γ. Καρυωτάκης, Το δράμα μιας γενιάς, 1938, Η μεταπολεμική μας λογοτεχνία, 1939), όπου η ανάλυση οφείλει χάριτας στον μαρξισμό, τροτσκιστικής απόχρωσης.

 

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

7.11.1999

 

Via

Το «Ημερολόγιο» ενός μικρού ανδρός

Ο δικτάτορας Μεταξάς εν μέσω των οργανωμένων της ΕΟΝ. Το «Ημερολόγιό» του είναι αποκαλυπτικό για την προσωπικότητά του

 

Συντάκτης: 

Τάσος Κωστόπουλος, Αντα Ψαρρά, Δημήτρης Ψαρράς

 

Εβδομήντα εννιά χρόνια από την κήρυξή της, η δικτατορία της 4ης Αυγούστου εξακολουθεί να προσφέρει υλικό σε ιστορικούς και πολιτικούς αναλυτές. Μάλιστα εδώ και μερικά χρόνια έχει επιχειρηθεί από ένα ρεύμα ιστορικής αναθεώρησης ακόμα και μια άτυπη «αποκατάσταση» της δικτατορίας, μέσα από ποικίλους συλλογισμούς και αναφορές. Για την ακρίβεια είναι ο ίδιος ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς ο οποίος αντιμετωπίζεται από μερίδα ιστορικών ερευνητών αλλά και μέσων ενημέρωσης ως σημαντικός «πολιτικός άνδρας», με αξιόλογη δράση και ακόμα πιο αξιοπρόσεκτη πολιτική σκέψη.

Η δυσκολία γι’ αυτούς τους όψιμους απολογητές του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου είναι ότι το ίνδαλμά τους έχει φροντίσει να αποκαθηλώσει τον εαυτό του και να παρουσιαστεί απέναντί μας χωρίς την προστασία των τυφλωμένων από τον φανατισμό οπαδών του. Στο πολύτομο «Ημερολόγιο» που μας έχει αφήσει περιέχονται όλα τα σχετικά στοιχεία γι’ αυτή την αποκαθήλωση.

O δικτάτορας ασκεί την επιβολή του σε Δημοτικό σχολείο | 

 

Μέσα στο «Ημερολόγιο» εμφανίζεται ο πανίσχυρος δικτάτορας ως ένα πλεγματικό ανθρωπάκι που ασχολείται με κάθε άλλο ζήτημα πέρα από τα σημαντικά, ακόμα και κατά τις πιο κρίσιμες ιστορικές στιγμές που έζησε ως στρατιωτικός και ως πολιτικός. Αυτός είναι ο λόγος που οι νοσταλγοί ή απολογητές του Μεταξά αισθάνονται πριν απ’ όλα την ανάγκη να επιτεθούν σε όσους επικαλούνται στοιχεία από το «Ημερολόγιο» ή απλώς αναφέρονται σ’ αυτό.

Η πιο επεισοδιακή προσπάθεια απολογητών της μεταξικής δικτατορίας να αποκρούσουν τη δημοσιοποίηση αποκαλυπτικών λεπτομερειών από το «Ημερολόγιο» συνέβη λίγο προτού έρθει η άλλη δικτατορία, της 21ης Απριλίου. Ηταν μια σειρά δημοσιευμάτων του Ρένου Αποστολίδη (1924-2004) στο περιοδικό «Νέα Ελληνικά» το 1966 και το 1967 που πυροδότησε την έκρηξη της νεοσύστατης τότε οργάνωσης «Κόμμα 4ης Αυγούστου» του Κωνσταντίνου Πλεύρη. Η υπόθεση κατέληξε στα δικαστήρια.

Η ανάγνωση που κάνει ο Ρένος Αποστολίδης στο «Ημερολόγιο» του Μεταξά είναι ξεκαρδιστική. Βέβαια δεν ολοκληρώθηκε, διότι μεσολάβησε το πραξικόπημα των συνταγματαρχών και τα «Νέα Ελληνικά» έπαψαν να κυκλοφορούν, όπως και κάθε άλλη ελεύθερη φωνή στον δημόσιο λόγο. Είχε προλάβει να γράψει μόλις πέντε συνέχειες, στις οποίες κάλυπτε μόνο τους δύο πρώτους τόμους του «Ημερολογίου».

Προπαγανδιστική αφίσα του καθεστώτος Μεταξά. Ο Ρένος, δεξιά, απολογείται στη δίκη του | 

 

Το ενδιαφέρον είναι ότι ο Αποστολίδης δεν μπορεί να κατηγορηθεί ότι έδρασε από «αντιφασιστική» ή «αριστερή» προκατάληψη. Το αντίθετο μάλιστα. Ο ίδιος αρνήθηκε σε όλη του τη δημόσια διαδρομή την ένταξη σε κομματικούς σχηματισμούς, διεκδικώντας την «προσωπική» πολιτική ταυτότητα.

Μάλιστα εκείνη ειδικά την περίοδο είχε προκαλέσει τη μήνιν της Αριστεράς εξαιτίας του πρωταγωνιστικού του ρόλου δύο χρόνια νωρίτερα (τον Ιούλιο του 1964) στο επεισόδιο της μαζικής εισβολής ακροδεξιών τραμπούκων στη Βουλή. Ο ίδιος ο Αποστολίδης γράφει -όχι χωρίς κάποια πικρία- ότι η Αριστερά θεωρεί «φασιστικό» το περιοδικό του («Νέα Ελληνικά», τχ. 16, Απρίλιος 1967, σ. 1.213).

Το «Ημερολόγιο» και ο Ρένος

Η σειρά των άρθρων για το «Ημερολόγιο» ξεκίνησε στο τχ. 3 της Γ΄ περιόδου των «Νέων Ελληνικών» (σ. 209-231) με τίτλο «Κριτική του εντύπου, Ανατίναξη του κεντρικού θρύλου ή Exhibitio Dictatoris». Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στο ίδιο τεύχος υπάρχει ταυτόχρονα συνέντευξη του Μίκη Θεοδωράκη και άρθρο τού μετέπειτα προπαγανδιστή της χούντας Γεωργίου Γεωργαλά περί «κομμουνισμού». Ακολούθησαν άλλες τέσσερις συνέχειες, στα τχ. 7 (σ. 524-533), 9 (σ. 692-698), 11 (σ. 865-868), 16 (σ. 1.211-1.215). Ο Αποστολίδης αναζητά τη λεπτομέρεια στο κείμενο του «Ημερολογίου» και σχολιάζει με σπαρταριστές παρατηρήσεις τον τρόπο που λειτουργεί ο Μεταξάς ως στρατιωτικός, διπλωμάτης, πολιτικός και… άντρας.

Περιοριζόμαστε σε ελάχιστα παραδείγματα, αλλά συστήνουμε θερμά την αναζήτηση και την ανάγνωση του συνόλου αυτής της εξαιρετικά διασκεδαστικής και διαφωτιστικής σειράς άρθρων. Εντός εισαγωγικών παραθέτουμε τα αποσπάσματα του «Ημερολογίου», ενώ τα σχόλια του Αποστολίδη μέσα σε αγκύλες.

■ [Ο πόλεμος έχει από διημέρου εκραγή, οι εχθροπραξίες είναι εν πλήρει αναπτύξει –μάλιστα έχει κιόλας αρχίσει η άτακτη φυγή μας:] «Την νύκτα απόψε μανθάνω πλέον θετικώς ότι οι Τούρκοι μας απεδίωξαν από τα Γκριτζόβαλι και την Μελούνα. Η είδησις είναι κεραυνός. Αύριο θα έχωμεν τους Τούρκους προ της Λαρίσης» (6.4.1897). [Και ο «φλεγόμενος» τάχα για πόλεμο «υπερπατριώτης» ανθυπολοχαγίσκος ενδιαφέρεται για την… καλή του την στολή:] «Εξύπνησα πολύ πρωί, μετά τεταραγμένον ύπνον. Ηκούοντο μακρυνοί κανονιοβολισμοί.

Αγωνία με κατέλαβε». [Θα έλεγε κανείς: για την Πατρίδα αγωνιά ο νεαρός θερμόαιμος! Αλλ’ όχι! Για… τα πράγματά του και για την ασφαλή φυγή του, χωρίς να χάση ούτε μαντιλάκι ή κορδονέτο!] «Εισήλθον οι Τούρκοι διά της Μελούνας εις την πεδιάδα;» [Μήπως «θα δράμη» λοιπόν, «να δράξη τυφέκιον οπλίτου έστω, και να αμύνη, μέχρι τελευταίας ρανίδος του κυανού αίματός του, την δύστηνον Πατρίδα»; Οχι. Γι’ άλλο φλέγεται!] «Εσκεπτόμην να δέσω τα πράγματά μου και να τα στείλω εις ασφαλές τι μέρος! Εχω πάρει μαζί μου την μεγάλην μου στολήν». […] «Λοιπόν εσκεπτόμην -[αξιωματικός αυτός, επαγγελματίας ''υπερασπιστής της Πατρίδος'', ώρα που χάνονταν η Θεσσαλία!]- πού και πώς να στείλω τας αποσκευάς και να κρατήσω μαζί μου ολίγα εσώρουχα. Εντούτοις έδεσα όλα μου τα πράγματα». [Προφανώς από τσιγγουνιά! Για να μη χάση τυχόν ούτε… εσώρουχο!]

Καταγγελία της εισβολής στη Βουλή ακροδεξιών τραμπούκων με επικεφαλής τον Ρένο Αποστολίδη («Η Αυγή», 4.7.1964) |

 

[Ετσι λοιπόν. Ο πόλεμος μαίνεται, άνθρωποι σκοτώνονται -αλλ’ είναι «άνθρωποι» οι κοινοί οπλίτες;- μονάδες διαλύονται, οι Τούρκοι καταλύουν την Ψωροκώσταινα εκείνη του ’97 -που κινδυνεύει, το λιγώτερο, να μείνη η μισή (και να δούμε!)- κι ο επαγγελματίας της μάχης, της γενναιότητας υποτίθεται, της αμύνης του «πατρίου εδάφους», ο μαραινόμενος χθες για υπηρεσία σε μη «παθητική» μονάδα, σε λίγο το παλληκάρι μας, σκέφτεται πώς θα σιγουρέψη τη μεγάλη του στολή].

■ [Μέγα Σάββατο του ’97, 12 Απριλίου, εγκαταλείπεται ντροπιαστικά η Λάρισα. Τα πράματα είναι αλήθεια σκούρα, γιατί οι Τούρκοι πλακώνουν ακάθεκτοι, και να ο γενναίος ανθυπολοχαγός Μεταξάς ποιο ήθος δείχνει;] «Ο ίππος μου δεν ήρχετο και ήμουν τρομερά ανήσυχος». [Γιατί «δεν τον έμελλε» αν θα σκοτωνόταν, προφανώς!] «Εδόθη η διαταγή να ιππεύσωμεν και, μη έχων ίππον, εζήτησα από τον Λεβίδην -[ανέκαθεν ''μέγας ιπποκόμος'' κ’ ελόγου του!]- όστις μου έδωσεν ένα πολύ καλόν. Αλλ’ εκείνην την στιγμήν καταφθάνει ο Πάλλης – ήτο ιδικός του. [Οποία απογοήτευσις.] Εδέησε να αφιππεύσω. Ιππευσα άλλον, καταβιβάσας ένα ιππέα -[Γιατί, βλέπετε, το δικό του το τομάρι είναι πολύ πιο πολύτιμο από το ''κατώτερο'' ενός απλού ''ιππέως''! ''Αξιωματικός'' γαρ, ο γενναίος μας!]- ότε εφάνη ο υπηρέτης μου, φέρων τον ίππον. Αφίππευσα εκ νέου -[Γνήσια οπερέτα δεν μοιάζει; Ιππεύει, «αφιππεύει», ξαναϊππεύει, ξανα-αφιππεύει, ο γελοίος!]- τον ίππον του ιππέως έλαβε κάποιος ιατρός. Εγώ ίππευσα τον ιδικόν μου. Ετυλίχθην με το αδιάβροχόν μου -[μην κρυολογήση!]- και ανέμενα».

[Και… ανέμενε λοιπόν! Αρα: υπήρχε καιρός! Και ουδείς λόγος, ο γενναίος μας, να έχη τόση πρεμούρα και ν’ αρπάζη άλογα άλλων, και να «ιππεύη» και να «αφιππεύη» πανικόβλητος, και να κατεβάζη -[Ο «ανώτερος» αυτός!]- απλούς ιππείς, για να σωθή ελόγου του, ο «γαλαζοαίματος», σαν πιο σπουδαίο προς ζωήν υποκείμενο! Τι δείχνουν όλ’ αυτά! Και προκειμένου δα περί φυγής, όχι επιτέλους περί μάχης!] […] [Γιατί δεν τράβαγε να πολεμήση για το ίδιο «πάτριο έδαφος», και να το «αμυνθή» έστω, στο παθητικό αντί στο ενεργητικό, παρά άρπαζε κυνικώτατα ξένους ίππους, και ίππευε γελοιωδέστατα πολύ πριν της ώρας του, μπας και δεν προλάβει να το σκάση;]

■ [Εκλήθη ο υπηρέτης (ο Μεταξάς) τον Αύγουστο του ’99 από τη βασιλική οικογένεια, σε πρόγευμα, στο Τατόι. (…) Εφαγε στο πλούσιο τραπέζι του βασιλιά με τους άλλους δούλους. Το απόγευμα τους μίλησε ο Διάδοχος Κωνσταντίνος. Και σημειώνει:] «Τότε ηνοίχθη ενώπιόν μας νέος εντελώς άνθρωπος, και ησθάνθημεν πραγματικώς το βασιλικόν μεγαλείον». [Ποίον δε «μεγαλείον» ησθάνθη, ο ανόητος;] «Απεστρέφετο την Γαλλίαν διά τας ιδέας της ισότητος!» -[Αυτό ήταν το «μεγαλείον»!

Το μίσος κατά των ιδεών της ισότητας! Αμ πώς!]- «Μας εδείκνυε δε σαφώς, ότι η προς τον ηγεμόνα αφοσίωσις είναι το υπέρτατον καθήκον παντός πολίτου, -[Για φανταστήτε! Μα τι άλλο θάλεγε δεσπότης σε δούλους του;]- και ιδίως αξιωματικού! -[''Ιδίως''!]- Δυστυχώς εδώ δεν έχομεν Κυβέρνησιν -[τους είπε (κ’ έχασκαν). Και '''δεν είχομεν'', ούτε τότε, διότι απλούστατα, αυλόδουλη δεν είχαμε, όχι γι’ άλλο τίποτε!]- Και ήρχισε φιλιππικόν κατά του κρατούντος συστήματος, του κοινοβουλευτικού καθεστώτος!» [Κι ακόμα περισσότερο έχασκαν, και θαύμαζαν το «βασιλικόν μεγαλείον», οι δούλοι!]

■ [Πιστεύει ο ανθυπολοχαγός Μεταξάς -με τα σωστά του- πως είναι κόμης!] «Ομιλών με τον Χάρτμαν -[ένα συμμαθητή του, στη Σχολή Πολέμου, στη Γερμανία]- του είπα ότι είμαι κόμης -ήτο η ομιλία σχετική- και του εξήγησα τι συμβαίνει εις την Ελλάδα υπό την έποψιν ταύτην». [Αλλά τι συμβαίνει, λοιπόν, στην Ελλάδα «υπό την έποψιν ταύτην»; Αλλο τίποτε παρ’ ότι ευγενείς βέβαια όχι, μόνο ψευτοευγενείς υπάρχουν; Που ισχυρίζονται, εκτός ελαχίστων -και πασίγνωστων για την άλλη αχρειότητά τους- γνησίων, ό,τι τους κατέβει, κι όπου θέλουν ανάγουν έκαστος την ψευτοευγένεια της καταγωγής του;]

■ [Οι ωμές όμως αντιλαϊκές, αντιδημοκρατικές, αντιανθρώπινες και αντιελεύθερες απόψεις του -απόψεις καθαυτό λακέ δεσποτών, και τίποτ’ άλλο- εκτίθενται κυνικώτατα λίγο παρακάτω:] «Αμα αποδειχθή ότι η Μοναρχία, ανικαταστήσασα τον Κοινοβουλευτισμόν εις τον στρατιωτικόν κλάδον, επέτυχε, τίποτε δεν θα κρατήση το Εθνος να κλίνη οριστικώς και δι’ όλους τους κλάδους προς αυτήν. Και τότε ο Βασιλεύς, όστις θα στηρίζηται επί στρατού πιστού, θα είναι πράγματι κύριος και ουχί σκιά μόνον.

Εγώ εν τη εξελίξει ταύτη καθώρισα ήδη τον δρόμον μου, προ πολλού. Είμαι στρατιώτης και ευγενής [!!!] και θέτω εις την υπηρεσίαν του Βασιλέως μου το ξίφος μου, του αφιερώ δε την ζωήν και την διάνοιάν μου. Μου είναι αδιάφορον αν ο Βασιλεύς είναι καλός ή κακός, επιβλαβής ή ωφέλιμος. Δεν εξετάζω αν αι πράξεις του προξενούν καλόν ή κακόν εις το Εθνος. Τον ακολουθώ τυφλώς εις ό,τι θέλει. Η θέλησίς του είναι δι’ εμέ νόμος».

[Και με ποιο «αντίτιμο», θα ρώταγε κανείς, όλ’ αυτά τα «τυφλώς» και τα ρητώς αντεθνικά; Αλλά να, υπάρχει το «αντίτιμο», και είναι εμετικό, είναι γλοιώδες:] «Θεωρώ εμαυτόν ευτυχή ότι χαίρω την ευμένειαν του Διαδόχου [sic ο βαρβαρισμός του θέλοντος να παραστήση τον «πολλά γνώστη» της ελληνικής Μεταξά!] αρχηγού αποφασιστικού και φιλοδόξου» […] «Φιλοδοξίαν άλλην δεν έχω ή το να πράξω, προς τον Βασιλέα και αυτόν -τον Διάδοχο- το καθήκον μου. Η προς αυτούς αφοσίωσίς μου δεν έχει οπισθοβουλίαν». [Περιττή. Αφού έχει τέτοιαν «εμπροσθοβουλίαν» δούλου, που εξέθεσα παραπάνω: νάχη την εύνοιά τους!]

■ «Σόφια, 20.9.1912. Οικονομική κρίσις εις Αθήνας! Τα δικαστήρια εσταμάτησαν. Αραγε θα πληρώσουν οι ενοικιασταί; Αμφιβάλλω. Δι’ όλα αυτά εγώ θεωρώ τον πόλεμον ασύμφορον διά την Ελλάδα, διότι κατά την γνώμην μου, δεν πρόκειται περί ζωτικού ζητήματος αυτής –και ο Θεός βοηθός». [Ας σταθούμε λίγο σ’ αυτό το απόσπασμα: Παραμονές «μεγάλου εθνικού μας πολέμου» -ξέσπασε σε δύο βδομάδες- κι αυτός μόνιμος στρατιωτικός, που έχει δώσει τάχα όρκο και τα ρέστα -«να φυλάττη μέχρι τελευταίας ρανίδος του ("ευγενούς") αίματός του» και τα λοιπά ηχηρά παρόμοια- ήτοι επαγγελματίας του πολέμου και της πατριωτικής αμύνης, που όμως μόνο γιατί δε θα του πληρώνουν τώρα τα νοίκια οι νοικάρηδες σκίζεται –κι αυτά τα αναθεματισμένα δικαστήρια που εσταμάτησαν, και πώς λοιπόν θα τους κυνηγάη να τους συντρίψη, να τους φυλακίση, να τους καταφάγη τους κακούς νοικάρηδές του, που θα του σκαν κανόνι υπό τους ήχους και το πρόσχημα των κανονιών των αληθινών;]

Η αντίδραση του Πλεύρη

Η συνέχεια είναι εξίσου διασκεδαστική. Από την εφημερίδα τους οι τεταρταυγουστιανοί επιτίθενται στον Ρένο με βαριές εκφράσεις για την κατακρήμνιση του ειδώλου τους. Με άρθρο που υπογράφει ο αρχηγός Πλεύρης καταγγέλλεται ο Αποστολίδης, όχι για τις πάμπολλες επισημάνσεις του για το πολιτικό, στρατιωτικό, ακόμα και εθνικό έλλειμμα του Μεταξά, αλλά για ένα χιουμοριστικό υπονοούμενο εις βάρος του: «Το άτομον τούτο [ο Αποστολίδης] εξαπέλυσε έναν εμετικόν οχετό ύβρεων κατά του Ι. Μεταξά. Εάν πολεμούσε τις ιδέες του Μεταξά θα υπήρχε δυνατότης να απαντήσωμεν.

Αλλά δεν πολεμά ιδέες, μα πρόσωπα. Ειδικά για τον Μεταξά πήρε διάφορα αποσπάσματα από το "Ημερολόγιον" καθαρά ιδιωτικής και προσωπικής φύσεως και από αυτά έβγαλε απιθάνως φοβερά αποσπάσματα. Ας φέρω ένα παράδειγμα. Γράφει κάπου στο "Ημερολόγιο" ο Μεταξάς, ότι πρέπει να κόψει τον μεσημεριάτικο ύπνο γιατί του κάνει κακό. Και εξ αυτού συμπεραίνει ο κ. Αποστολίδης ότι ο Μεταξάς θέλει να κόψη τον μεσημεριάτικο ύπνο για να αποφύγη "κάτι" που παρά τα εβδομήντα του χρόνια συνεχίζει. Το αισχρόν υπονοούμενον είναι σαφές. Αλλά ο κ. Αποστολίδης δεν κάνει υπονοούμενα. Αναφέρει αδιάντροπα τις ατιμίες που σοφίζεται ο σαπρός εγκέφαλός του» («Exhibitio Apostolidis ή Απάντησις εις ένα κοινό συκοφάντη», εφ. «4 Αυγούστου», τχ. 31, 29.1.1967).

Και για να απαντήσει ο Πλεύρης δεν μιλά καθόλου για τον Μεταξά, αλλά επικαλείται τον ρόλο του Αποστολίδη στην περιβόητη εισβολή διακοσίων τραμπούκων στη Βουλή, στις 3 Ιουλίου 1964. Το επεισόδιο αυτό, το οποίο θεωρήθηκε από το σύνολο του Τύπου του Κέντρου και της Αριστεράς ως δείγμα παρακρατικής δράσης και προεόρτιο της συνταγματικής εκτροπής έναν χρόνο αργότερα, ανέδειξε πράγματι τον Ρένο Αποστολίδη σε αγκιτάτορα της Ακροδεξιάς. Ο ίδιος είχε πολιτευτεί με τον Μαρκεζίνη και κατέβαινε τότε ως υποψήφιος δημοτικός σύμβουλος με τον εκλεκτό της ΕΡΕ Πλυτά για τον δήμο της Αθήνας.

Εξάλλου από την κεντρική προεκλογική συγκέντρωση του Πλυτά αποσπάστηκε το τμήμα των «εισβολέων» που κατέληξε στη Βουλή για να προπηλακίσει τον «Παπατζή» (έτσι έλεγε ο Αποστολίδης τον τότε πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου) και τους βουλευτές του. Η υπόθεση κατέληξε μάλιστα σε πολυήμερη δίκη. Ο Αποστολίδης καταδικάστηκε στη βαρύτερη ποινή και τελικά έμεινε 100 μέρες στη φυλακή.

Η τελευταία συνέχεια των άρθρων του Ρένου Αποστολίδη για το «Ημερολόγιο» του Μεταξά (αριστερά). Η απάντηση του Πλεύρη στην εφημερίδα «4 Αυγούστου» (δεξιά) | 

 

Εχουμε, λοιπόν, το παράδοξο, να καταγγέλλει ο Πλεύρης τον Αποστολίδη για κάτι που πραγματοποίησαν οι ομόφρονές του, οι οπαδοί του Μεταξά, οι παρακρατικοί και οι ΕΚΟΦίτες. Την αντίφαση αυτή την ξεπερνά ο Πλεύρης κατηγορώντας τον Αποστολίδη ότι έβαλε τα κλάματα στη δίκη, ενώ «οι συγκατηγορούμενοι του Ρένου, νέοι όλοι, εφέρθησαν κατά την δίκην ανδροπρεπώς και αντιμετώπισαν με αξιοπρέπεια την δύσκολη στιγμή».

Από την πλευρά του ο Αποστολίδης δεν άφησε αναπάντητη την πρόκληση. Με εκτενές άρθρο του, που τιτλοφορείται «Αλλοι βόθροι», σηκώνει το γάντι και απαντά: «Τα τσογλάνια, λοιπόν, της Τετάρτης Αυγούστου παρασταίνουν πως ενωχλήθηκαν απ’ την κριτική του "Ημερολογίου" Μεταξά. […] Θα μου πουν, πάλι, οι τα φαιά φέροντες, "αν αξίζη τον κόπο ν’ απαντάη κανείς σε τόσο ποταπούς και τόσο ανάξιους". […] Μα μια στιγμή φίλοι! Σοβαροί μου πράγματι άνθρωποι, επιτέλους, που κ’ εσάς διαβρώνει η "λογική" κ’ οι καθημερινά σφυροκοπούμενες -με υπομονή και επιμονή σκώρου- κουβέντες των φαιά φερόντων;

Τέτοια τσογλάνια δεν ήταν οι χτεσινοί –που στήσαν καθεστώς εδώ, με τον καφενέ Μανιαδάκη στις "επάλξεις" του, με τέτοιο νάνο και τέτοιους νάνους θρασύτατα στο σβέρκο σας; Που αν ο θάνατος του νάνου κ’ η Κατάκτηση του Τόπου δεν τους εσάρωνε, εδώ θα μας ήταν ακόμα –άλλο που μας είναι τα γεννήματα και τ’ αποσπέρματά τους! Το ξέρετε πως η Νεάπολη και τα Εξάρχεια είναι γεμάτα στους τοίχους πάλι με τα βρωμερά: "Ζήτω η Τετάρτη Αυγούστου!" "Ζήτω ο Ιωάννης Μεταξάς!" Πηγαίνετε στις άνω της Σκουφά περιόδους, ως το τέρμα Ιπποκράτους, και μαζί μ’ αυτές τις αηδίες θα διαβάσετε στους τοίχους -τώρα, πρόσφατα γραμμένα- από το ίδιο πινέλλο, με την ίδια μπλε μπογιά -"εθνικοφρονέστατοι" γαρ οι "νέοι"!- και… "Ζήτω η Αστυνομία!

Θα σας φάμε κουμμούνια! Ζήτω η Φρειδερίκη!" […] Και ξέρετε, ακόμα, φίλοι, πως στο Αμερικανικό Κολλέγιο υπάρχει πυρήνας ολάκερος "τεταρταυγουστιανών", ωργανωμένος καθώς μου λεν "συνωμοτικά", με "συνθήματα" και "παρασυνθήματα", με "μυστικά" κόλπα "συνεννοήσεων" κι "αναγνωρίσεων", με "συνεδριάσεις" και "βαθμοφόρους" κι "αξιωματούχους", που χαλάνε κόσμο κ’ έξω απ’ τις αίθουσες και τα γήπεδα του κολλεγίου, και στα διάφορα χαζόπαιδα της καλής μας τάξεως, και στις κουβέντες, και στις παρέες, και στις διασκεδάσεις, κερδίζοντας συνεχώς κορόιδα στην κοπρο-"ιδεολογία";» («Νέα Ελληνικά», τχ. 15, Μάρτιος 1967, σ. 1.129-133).

Η απάντηση των τεταρταυγουστιανών είναι η κατάθεση μήνυσης που υπογράφουν ο αρχηγός Πλεύρης και ο υπαρχηγός Δημήτριος Δημόπουλος. Το ανακοινώνουν στην εφημερίδα τους λίγες μέρες πριν την κήρυξη της δικτατορίας («Ρένος ο υβριστής», εφ. «4 Αυγούστου», τχ. 33, Απρίλιος 1967).

Και ο Ρένος αντεπιτίθεται στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού του: «Η κριτική του Ημερολογίου Μεταξά συνεχίζεται στο τεύχος αυτό καθώς το υποσχέθηκα στα κοπρόσκυλα της Τετάρτης Αυγούστου που με βρίζουν». Τελικά η δίκη θα διεξαχθεί μετά την επιβολή του πραξικοπήματος, ο Αποστολίδης βέβαια θα καταδικαστεί, αλλά στο εφετείο θα δηλώσει ότι δεν είχε πρόθεση να θίξει τους μηνυτές του και η μήνυση θα ανακληθεί.

Συνεπής στην αντιφατικότητά του, ο Αποστολίδης θα δεχτεί λίγους μήνες αργότερα την πρόσκληση του δικτάτορα Παπαδόπουλου και θα οργανώσει τη διατεταγμένη δημοσίευση σε όλες τις εφημερίδες διηγημάτων από την «Ανθολογία» που υπογράφουν ο πατέρας του και ο ίδιος, «για να μορφωθεί ο λαός».

Το σχέδιο θα ναυαγήσει μετά τη δημοσίευση της δικής του νουβέλας για τον εμφύλιο «Ο Α2», η οποία θα προκαλέσει την επέμβαση των σκληρών της χούντας και κυρίως του Λαδά, ο οποίος είχε μυστικοσύμβουλο τον Πλεύρη.

Το ειδύλλιο του Ρένου με τη δικτατορία του Παπαδόπουλου θα διακοπεί, αλλά η μελέτη του «Ημερολογίου» του Μεταξά θα μείνει ανολοκλήρωτη.

Διαβάστε:

► Ιωάννης Μεταξάς, «Το προσωπικό Ημερολόγιο»

(τόμοι 4, έκδ. της οικογενείας Ι. Μεταξά, υπό τη φίρμα Κολλάρος οι 2 πρώτοι, 1951-1952, Ικαρος οι άλλοι, 1960-1964).

► Ρένος Αποστολίδης, «Κριτική του εντύπου, Ανατίναξη του κεντρικού θρύλου ή Exhibitio Dictatoris»

Η σειρά των άρθρων για το «Ημερολόγιο» ξεκίνησε στο τχ. 3 της Γ΄ περιόδου των «Νέων Ελληνικών» (σ. 209-231). Ακολούθησαν άλλες τέσσερις συνέχειες, στα τχ. 7 (σ. 524-533), 9 (σ. 692-698), 11 (σ. 865-868), 16 (σ. 1.211-1.215).

► Ρένος Αποστολίδης

«Κατηγορώ»

(εκδ. «Τα Νέα Ελληνικά», Αθήνα 1965)

Προσωπική μαρτυρία -όπως και τα περισσότερα γραφτά του- με εκτενείς αναφορές στο επεισόδιο της εισβολής στο κοινοβούλιο τον Ιούλιο του 1964, αλλά και στο «Ημερολόγιο» του Μεταξά.

► Ρένος Αποστολίδης, (εκδ. Πατάκης, Αθήνα 1999)

Αυτοβιογραφική ματιά σε όσα έζησε ο συγγραφέας, με πρόθεση να δώσει εξηγήσεις και για δύο μεγάλα ερωτήματα που τον συνοδεύουν: την εισβολή στη Βουλή του 1964 και τη συνεργασία με τη χούντα για τη διατεταγμένη δημοσίευση διηγημάτων στις αθηναϊκές εφημερίδες το 1969.

Επισκεφτείτε:

► «Ρένος, η αναρχική και πνευματική μορφή της σύγχρονης Ελλάδας (1924-2004)»

http://www.renosapostolidis.gr

Δικτυακός τόπος αφιερωμένος στον φιλόλογο και συγγραφέα Ρένο Αποστολίδη, με τη φροντίδα των γιων του, Στάντη και Ηρκου Αποστολίδη.

Via