Το μοντερνιστικό ήθος του ελληνικού Μεσοπολέμου

Του Θανάση Βασιλείου

Ο ελληνικός Μεσοπόλεμος, είναι αλήθεια, έχει ιδωθεί από πολλές και συχνά αντικρουόμενες μεταξύ τους απόψεις: οικονομικές, πολιτικές, ιδεολογικές, αισθητικές. Οι πλείστες των προσεγγίσεων είτε αγνόησαν είτε υποβάθμισαν τον τρόπο που χρησιμοποιήθηκαν η επιστήμη και η τεχνολογία, προκειμένου να στηριχθούν πολιτικές, οικονομικές και, κυρίως, ιδεολογικές τοποθετήσεις. Ωστόσο, η οικειοποίηση της επιστήμης και της τεχνολογίας επηρέασε τις πολιτικές και ιδεολογικές αντιπαραθέσεις, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ελλάδα, προκαλώντας ευρύτερες (πολιτικές, οικονομικές, ηθικές και αισθητικές) ανακατατάξεις και μετασχηματισμούς.

Νέα ξεκινήματα

Αν στο ευρύτερο ευρωπαϊκό περιβάλλον ο Μεσοπόλεμος -όπως σηματοδοτήθηκε από τη λήξη του Μεγάλου Πολέμου και τη Μεγάλη Υφεση- συνδέθηκε με την κατάρρευση της ιδεολογίας της προόδου, την αδυναμία του «συστήματος» να αυτοκυβερνηθεί και την ανάδυση των ολοκληρωτισμών (που δύσκολα θα μπορούσαν να συμβιβαστούν με τις αισιόδοξες επαγγελίες του 18ου και του 19ου αιώνα), στην Ελλάδα εκδηλώθηκε μια παράλληλη πορεία. Η εγκατάλειψη της Μεγάλης Ιδέας και οι πιέσεις της Μικρασιατικής Καταστροφής, η διάχυτη αίσθηση του τέλους μιας εποχής, η απροσδιοριστία του μέλλοντος και η ανάγκη μιας «νέας αρχής» ή «νέων ξεκινημάτων» στη βάση καινούργιων κοινωνικοπολιτικών σχεδίων ζητούσαν διεξόδους. Και κατά τη διάρκεια του ελληνικού Μεσοπολέμου, η πρόσληψη τεχνολογίας και επιστημονικής ιδεολογίας αποτέλεσε πεδίο εντάσεων, καθώς αποτυπώθηκε στα μεγάλα έργα, στη βιομηχανία, την παιδεία, την υγεία, την απασχόληση, τις θεσμικές διευθετήσεις κ.α.

Ο Βασίλης Μπογιατζής, διδάκτωρ του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου στην Ιστορία και Φιλοσοφία των Επιστημών και της Τεχνολογίας και καθηγητής στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, στο βιβλίο του «Μετέωρος μοντερνισμός» (εκδ. Ευρασία, σελ. 494) μελετά τις ιδεολογικοπολιτικές συγκρούσεις του ελληνικού Μεσοπολέμου, φωτίζοντας τον τρόπο με τον οποίο ιδιοποιήθηκαν την τεχνολογία και το επιστημονικό ιδεώδες οι κορυφαίοι εκπρόσωποι όλων των πολιτικών τάσεων. Επικεντρώνεται στις ομιλίες, τους προβληματισμούς, τις δημόσιες θέσεις και τις επιλογές των προσωπικοτήτων της μεσοπολεμικής διαμάχης από το σύνολο του ελληνικού πολιτικού και ιδεολογικού φάσματος, με ιδιαίτερη έμφαση στα σχετικά κείμενα πολιτικών, όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Ιωάννης Μεταξάς, καθώς και στις παρεμβάσεις δημόσιων διανοουμένων, όπως οι Γιώργος Θεοτοκάς, Δημήτρης Γληνός, Κωνσταντίνος Τσάτσος, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ηλίας Ηλιού αλλά και ο Οδυσσέας Ελύτης.

Ήθος ενάντια στην παρακμή

Ολες οι ιδεολογικές τάσεις, από την ανεπιφύλακτη αποδοχή του αστικού εκσυγχρονισμού του Ελευθερίου Βενιζέλου έως την επίλυση του κοινωνικού ζητήματος μέσω του αντικοινοβουλευτισμού και του αντικομμουνισμού του μεταξικού καθεστώτος της 4ης Αυγούστου και την υπαγωγή της επιστήμης στην «εθνική ψυχή», και από τον πρώιμο ευρωπαϊσμό και τον «νέο ανθρωπισμό» του Θεοτοκά έως την κατάφαση του κομμουνιστικού ανθρωπισμού του Γληνού, επιχείρησαν να αρθούν στο ύψος της κοινωνικής περιωπής της επιστήμης και των κομιζομένων αληθειών της. Αλλοτε την αποθέωσαν κι άλλοτε διεύρυναν το πεδίο οικειοποίησής της, συνδέοντάς την με την κοινωνικο-οικονομική αναγέννηση, τη συλλογική εξυγίανση, την ικανοποίηση των αναγκών του πληθυσμού και την προσδοκώμενη ευημερία μέσα από την κοινωνική μεταμόρφωση.

Το ίδιο περίπου έγινε και με την τεχνολογία. Ολοι τους αναζήτησαν το καταλληλότερο θεσμικό και ιδεολογικό πλαίσιο υποδοχής της, ώστε να μπει τέλος στην παρακμή, να δοθεί ώθηση στην κοινωνική πρόοδο και να αποφευχθούν τυχόν κοινωνικά ανεπιθύμητες συνέπειες.

Το συμπέρασμα

Οι μελετώμενοι πολιτικοί και διανοούμενοι διέπονταν από μοντερνιστικό ήθος, έγερση κατά της παρακμής, βούληση για επεξεργασία εναλλακτικών νεωτερικών σχεδίων, αίσθηση της κρισιμότητας των περιστάσεων. Ολοι τους είχαν την πεποίθηση ότι είναι δυνατό ένα νέο ξεκίνημα στη βάση ενός νέου κοσμοειδώλου – ενός κράτους ικανού να αναλαμβάνει εκσυγχρονιστικά σχέδια και να τρέφει υγιείς κοινωνικές δυνάμεις.

Ως αντίπαλοι, δαιμονοποίησαν αλλήλους. Διεκτραγώδησαν, όμως, το παρελθόν του κοινοβουλευτισμού του 19ου αιώνα και αποτίμησαν την εποχή τους μέσα από μοτίβα αναγέννησης και λύτρωσης που θα σταθεροποιούσαν, με τα ζεύγματα «επιστήμη-αλήθεια» και «τεχνολογία-πρόοδος», τα νέα σύνολα θεσμών αλλά και τον κοινωνικό σκοπό της τεχνολογικής και επιστημονικής δραστηριότητας.

Το συμπέρασμα της μελέτης είναι ο απόηχος προσανατολισμών που ίσως λείπουν σήμερα, πραγμάτων που δεν συζητούνται, που ίσως κυοφορούνται, αλλά δεν αποκωδικοποιούνται εξαιτίας της απροσδιοριστίας του δικού μας μέλλοντος, των καταιγιστικών εξελίξεων και της πίεσης της πολύπλευρης κρίσης και, κυρίως, από την αδυναμία μας να απεμπλακούμε από τους κοινωνικοπολιτικούς όρους του 20ού σε μια συζήτηση που γίνεται για τον 21ο αιώνα.

Via 

Ο ελληνικός Μεσοπόλεμος, θεωρούμενος σε συνάρτηση με τις γενικότερες ευρωπαϊκές εξελίξεις, συστήνει μια, από κάθε άποψη, κρίσιμη περίοδο. Πρόκειται για εποχή συντριβής αλλά και εντατικής αναζήτησης νέων ιδεωδών· οξυμμένων κοινωνικών προβλημάτων, προβληματισμών και συγκρούσεων, αλλά και θέσπισης καινούργιων θεσμών για την επίλυσή τους· πολιτικής αναταραχής και οικονομικής ανάπτυξης, διαμόρφωσης νέων ιδεολογικών-καλλιτεχνικών ρευμάτων και καλλιέργειας ιδεολογικών ζυμώσεων οι οποίες επηρέασαν καθοριστικά τα όσα ακολούθησαν.
Το ζήτημα της τεχνολογικής/επιστημονικής ανάπτυξης, άμεσα συνδεδεμένο με την κοινωνικοπολιτική ανασυγκρότηση και τον νέο πολιτισμικό προσανατολισμό του ελληνικού έθνους-κράτους, ύστερα και από την εν τοις πράγμασι κατάρρευση της "Μεγάλης Ιδέας", συνέστησε έναν από τους κεντρικούς προβληματισμούς κατά τη μεταιχμιακή αυτή περίοδο. Η προβληματική δεν αφορούσε αποκλειστικά σε κύκλους "ειδημόνων"· εκφράστηκε με ιδιαίτερη ένταση και συχνότητα στον δημόσιο λόγο διακεκριμένων πολιτικών και διανοουμένων.
Με ποιους τρόπους οι αντιμαχόμενοι αυτοί "λόγοι" οικειοποιήθηκαν την "τεχνολογία"; Πως προσέλαβαν την ιδέα της "επιστήμης", προκειμένου να τεκμηριώσουν την ανωτερότητα των θέσεων, των σχεδίων και των οραμάτων τους; Πως συνέδεσαν αυτές τις οικειοποιήσεις με την υπέρβαση των συνθηκών τις οποίες χαρακτήριζαν και όριζαν ως "κρίση", αλλά και με τον "ορθό" μελλοντικό ιδεολογικό, πολιτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό προσανατολισμό του ελληνικού έθνους-κράτους; Τέλος, τι μπορεί να συνεισφέρει στην ήδη εκτεταμένη, πολυεπίπεδη βιβλιογραφία για τον ελληνικό Μεσοπόλεμο μια μελέτη που στηρίζει την προβληματική της στα προαναφερθέντα πεδία;
Σε αυτά τα ερωτήματα επιχειρεί να απαντήσει αυτό το βιβλίο, αξιοποιώντας "εργαλεία" των Σπουδών Επιστήμης και Τεχνολογίας (ΣΕΤ) και των Σπουδών Νεωτερικότητας. Μέσα από τις σελίδες του εξετάζονται ομιλίες και κείμενα των Ελευθέριου Βενιζέλου, Ιωάννη Μεταξά, Γιώργου Θεοτοκά, Ηλία Ηλιού, Δημήτρη Γληνού, Κωνσταντίνου Τσάτσου και Παναγιώτη Κανελλόπουλου, όπως διατυπώθηκαν σε κρίσιμους καιρούς. Έτσι, αποπειράται να συνομιλήσει με μια περίοδο η οποία εποικείτο από την αίσθηση του τέλους μιας εποχής, την απροσδιοριστία του μέλλοντος και την ανάγκη "νέων ξεκινημάτων" στη βάση καινούριων κοινωνικοπολιτικών σχεδίων. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Περιεχόμενα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Μεθοδολογικές παρατηρήσεις και θεωρητικό πλαίσιο
1. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και το ιδεώδες να γίνει η Ελλάδα "αγνώριστη"
2. Ο Ιωάννης Μεταξάς και η υπαγωγή τεχνολογίας και επιστήμης στην πίστη, τη βούληση και την "Εθνική Ψυχή"
3. Γιώργος Θεοτοκάς: από την ποιητική ουσία της τεχνολογίας και της επιστήμης στον εφιάλτη του επιστημονισμού και της "εκτός ελέγχου" τεχνολογίας
4. Η παρέμβαση του Ηλία Ηλιού: "Κουτιών εγκώμιο"
5. Τεχνολογία και επιστήμη στη διαμάχη του Δ. Γληνού με το "Αρχείον της Φιλοσοφίας και Θεωρίας των Επιστημών"
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ