1944: Μάχες του ΕΛΑΣ στην υπόδουλη Ελλάδα

Συνεχίζουμε σήμερα, όπως κάθε Τετάρτη, τα άρθρα από νέους ιστορικούς που επιχειρούν να καλύψουν σε πλάτος και βάθος τα ίχνη της σημαδιακής χρονιάς του 1944 στο πεδίο της ιστοριογραφίας και του δημόσιου λόγου, αναζητώντας πληροφορίες και υλικό για ένα «θαυμαστό έτος» της ελληνικής ιστορίας

Αντιμέτωπο με τα ναζιστικά στρατεύματα και τις δυνάμεις των Ελλήνων αντικομμουνιστών οι οποίες είχαν αποκτήσει μια σιωπηρή πολιτική νομιμοποίηση, το στρατόπεδο της ΕΑΜικής αντίστασης ριζοσπαστικοποιήθηκε αρκετά πιο έντονα, ενώ μεταμορφώθηκε σε ένα στρατό αποφασισμένων εθελοντών

Του Ιάσονα Χανδρινού

Από την έναρξη της «τυπικής» γερμανικής δικαιοδοσίας για ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο μετά την ιταλική συνθηκόλογηση (Σεπτέμβριος 1943) και μέχρι τα τέλη Δεκεμβρίου, υπολογίζεται πως είχαν σκοτωθεί από τους αντάρτες περίπου 600-800 στρατιώτες της Βέρμαχτ, ενώ είχαν σκοτωθεί ή εκτελεστεί 4.487 Ελληνες, στη συντριπτική τους πλειονότητα άοπλοι [1]. Στις 22 Δεκεμβρίου 1943 –εννέα μέρες μετά τη σφαγή στα Καλάβρυτα– η Στρατιωτική Διοίκηση ΝΑ Ευρώπης εξέδωσε μια κεντρική οδηγία που ανέπτυσσε το σκεπτικό για την κατάπνιξη της ένοπλης αντίστασης την προσεχή χρονιά [2].

Λαμβάνοντας υπόψη τις διαμαρτυρίες πολιτικών αξιωματούχων για προσεκτικότερη αντιμετώπιση του άμαχου πληθυσμού (μετά τη σοκαριστική εντύπωση που προκάλεσαν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις Οκτωβρίου-Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου σε κεντρική και νότια Ελλάδα, με αποκορύφωμα τη σφαγή των Καλαβρύτων), η διαταγή προσπάθησε να χαλιναγωγήσει τα πνεύματα αντεκδίκησης που επικρατούσαν στις τάξεις του στρατού, μετά τις πρώτες συγκρούσεις με τους Ελληνες αντάρτες. Τα στρατεύματα έπρεπε να κινούνται μόνο εναντίον «δραστών» και αμάχων που αποδεδειγμένα τους υποστήριζαν.

Οι αναλογίες εκτελέσεων, ο αριθμός των ομήρων και η δικαιοδοσία των κατώτερων εκτελεστικών οργάνων ελαττώθηκαν. Ωστόσο, η προοπτική μιας «διαλλακτικότερης» πολιτικής αναιρείται μέσα από το ίδιο το κείμενο που την αναλύει. Τα στρατεύματα, γράφει, θα στρέφονταν σε συλλήψεις και εκτελέσεις όσων παρείχαν «ενεργό ή συγκαλυμμένη υποστήριξη στους συμμορίτες», αλλά και «ατόμων τα οποία δεν σχετίζονται άμεσα με τις πράξεις, ωστόσο αναγνωρίζονται ως κομμουνιστές».

Το γράμμα και το πνεύμα της διαταγής αναγνώριζαν έμμεσα πως στην αυγή του 1944, η στρατιωτική κατάσταση στην Ελλάδα ήταν ανεξέλεγκτη.

Η βασική υπενθύμιση πως ο πόλεμος διεξάγεται κυρίως εναντίον ένοπλων κομμουνιστών συνοδεύεται τώρα και από την προγραμματική συμπερίληψη ενός –σκόπιμα απροσδιόριστου– αριθμού αμάχων στα εξεγερθέντα στοιχεία. Μια ακόμη προοικονομία του αιματηρού δεκαμήνου που θα ακολουθούσε ήταν και η ρητή διάκριση ανάμεσα στις μορφές εμπλοκής με τους αντάρτες: απώλειες από ενέδρες θα τιμωρούνταν με αντίποινα, απώλειες σε μάχη (οργανωμένες επιθέσεις ή συμπλοκές κατά τη διάρκεια επιχειρήσεων), όχι. Για πρώτη φορά οι Γερμανοί παραδέχονταν έμμεσα την ύπαρξη ενός υπολογίσιμου εσωτερικού αντιπάλου, με τον οποίον είχαν ήδη εμπλακεί «τακτικά» κατά τη διάρκεια του τελευταίου τριμήνου του 1943 [3].

Στατιστικές

Αυτός ο εσωτερικός αντίπαλος ήταν ο ΕΛΑΣ, η μόνη ένοπλη δύναμη που την αυγή του 1944 συνιστούσε κάποιου είδους ενόχληση για τα κατοχικά στρατεύματα στο εσωτερικό της χώρας. Τίποτα δεν θύμιζε την «άτακτη», ημιεξεγερσιακή κατάσταση του προηγούμενου καλοκαιριού. Οι αντάρτες δεν αντιμετώπιζαν πια συμπαθούντες Ελληνες χωροφύλακες ούτε «απόλεμους» Ιταλούς, όπως το 1942 και το 1943, αλλά άριστα εκπαιδευμένους Ορεινούς Κυνηγούς, φανατισμένους νεοσύλλεκτους των Βάφεν Ες-Ες, το απόσπασμα θανάτου του λοχία Φριτς Σούμπερτ και περίπου 16.650 Ελληνες «εθελοντές» κάθε είδους [«Εθνικός Ελληνικός Στρατός (ΕΕΣ)» στη Μακεδονία, Τάγματα Ευζώνων, Εθελοντικά Τάγματα Χωροφυλακής στην Πελοπόννησο κοκ]. Το επιτελείο του Χάινριχ Χίμλερ επαίνεσε τη μαχητική επίδοση αυτών των «αναλώσιμων» ελληνικών σωμάτων που αποτελούσαν ανθρώπινες ασπίδες της γερμανικής στρατηγικής, διασώζοντας –ευτυχώς– για τους μελλοντικούς ιστορικούς τις συνολικές τους απώλειες: 697 νεκροί, 909 τραυματίες και 586 αγνοούμενοι [4], ενώ χάρη στους πίνακες συνταξιοδοτηθέντων «αντιστασιακών» από τις μετεμφυλιακές κυβερνήσεις, γνωρίζουμε πως ο δωσιλογικός ΕΕΣ στη Μακεδονία είχε 1.745 νεκρούς [5]. Το μεγαλύτερο μέρος αυτών των απωλειών συναρτάται με την αυξημένη συμμετοχή «εθελοντών» σε επιθετικές επιχειρήσεις και μαζικές εκτελέσεις αμάχων σε χωριά και πόλεις (Πύργοι Εορδαίας, Γιαννιτσά, Χορτιάτης, Δουργούτι, Κοκκινιά).

Αν και ο ένοπλος δωσιλογισμός ως βασικό χαρακτηριστικό της Ελλάδας του 1944 έχει μελετηθεί αρκετά ως προς τους αριθμούς και τις πολιτικοκοινωνικές του αναφορές, επικρατεί ακόμα η ανόητη εντύπωση πως οι Γερμανοί ήταν απλοί παρατηρητές μιας ενδοελληνικής αιματοχυσίας και όχι πρωταγωνιστές της κατάστασης. Αγνοείται πως από τον Ιανουάριο έως τον Σεπτέμβριο του 1944, οι Γερμανοί υπολόγισαν πως (με ή χωρίς τη βοήθεια των συνεργατών τους) είχαν σκοτώσει «σε μάχη» 15.063 Ελληνες και είχαν εκτελέσει σε αντίποινα ακόμα 3.283. Το σημαντικό συμπέρασμα από αυτή την προφανή δυσαναλογία, εκτός από τη στρατιωτική ανηθικότητα των γερμανικών ταξινομήσεων (η συντριπτική πλειονότητα των νεκρών σε «μάχη» είναι άμαχοι), είναι πως ο συνολικός αριθμός (18.346 άτομα) για το 1944 αντιστοιχεί στο ήμισυ των θυμάτων του ελληνικού πληθυσμού από τα γερμανικά όπλα για όλη την περίοδο της Κατοχής [6].

Οι απώλειες των κατακτητών ήταν αντίστοιχες. Η 117 Μεραρχία Κυνηγών που έλεγχε την Πελοπόννησο από τον Σεπτέμβριο του 1943 έως τον Σεπτέμβριο του 1944 είχε 1.100 νεκρούς από τη δράση των «κομμουνιστικών συμμοριών» [7]. Οι συνολικές γερμανικές απώλειες, από την 1η Ιανουαρίου έως τις 29 Σεπτεμβρίου 1944, ανήλθαν σε 2.239 νεκρούς, 3.654 τραυματίες και 1.285 αγνοούμενους, ένα σύνολο 7.178 ανδρών εκτός μάχης, κατά κύριο λόγο αποτελέσματα της δράσης του ΕΛΑΣ [8], αδιάψευστο τεκμήριο της ραγδαίας κλιμάκωσης του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα σε όλη τη χώρα.

Στρατηγική

Ο πόλεμος διεξαγόταν μέσα από συνεχείς αμοιβαίες επιθέσεις και αντεπιθέσεις. Την τελευταία χρονιά της Κατοχής, δεκάδες μικρές και μεγάλες επιθετικές επιχειρήσεις με ευφάνταστα κωδικά ονόματα («Χρυσαετός», «Κούκος», «Τάρανδος», «Κόνδωρ», «Καταιγίδα Σφαιρών», «Οχιά», «Μαγιάτικη Καταιγίδα», «Αιφνίδιο Χτύπημα» κ.ά.) χτένιζαν τα ορεινά και πεδινά της πολύπαθης χώρας. Η συστηματική καταστροφή της υπαίθρου δεν μεταφραζόταν σε ικανοποιητικό «body count».

Εκστρατείες-σκούπα που βασίζονταν στη γερμανική υπεροπλία απαιτούσαν μεγάλες δυνάμεις και ποτέ δεν προκαλούσαν στον ΕΛΑΣ απώλειες που θα κλόνιζαν τη συνοχή των μονάδων του. Η Βέρμαχτ ξεκίνησε από τον Ιανουάριο του 1944 να εφαρμόζει «αντάρτικες» τακτικές, ειδικά εκεί που η τραχύτητα του εδάφους ακύρωνε τα όποια πλεονεκτήματα των αντιμαχομένων. Στις 5 Ιανουαρίου, στο χιονοσκεπές πεδίο της Ορεινής Παρνασσίδας, ένα μικρό τμήμα της επίλεκτης Μεραρχίας Brandenburg σκότωσε σε ενέδρα 32 αντάρτες του Τάγματος Παρνασσίδας του ΕΛΑΣ. Τον Απρίλιο, στο πλαίσιο των επιχειρήσεων «Ερωδιός», «Σκαντζόχοιρος» και «Κόνδωρ» στη νότια και δυτική Πελοπόννησο, εφαρμόστηκαν τακτικές καινοτομίες.

Ενα τάγμα του 737 Συντάγματος Κυνηγών επιχείρησε να πλήξει τους αντάρτες αντιγράφοντας τη στρατηγική τους: «Με τους 100 καλύτερους στρατιώτες μου κινηθήκαμε στην περιοχή γύρω από την Ολυμπία, χωρίς διακριτικά, χωρίς στολή, χωρίς επαφή με το αρχηγείο μας… Ντυμένοι και εξοπλισμένοι όπως οι συμμορίτες σκοτώσαμε πάνω από 300 άνδρες. Η επιχείρηση αυτή υπήρξε πιο επιτυχής από οποιαδήποτε άλλη θα είχαμε κάνει με 3.000 άνδρες». Από τον Μάιο του 1944, το 7ο Σύνταγμα Γρεναδιέρων της 4ης Αστυνομικής Μεραρχίας των Ες-Ες εφάρμοζε τακτικές παραπλάνησης για να παγιδεύει και να εξοντώνει αντάρτες στην περιοχή της ανατολικής Στερεάς.

Στις 7 Ιουνίου, ένας λόχος του ΙΙΙ/34 Τάγματος του ΕΛΑΣ Λιβαδειάς αιφνιδιάστηκε και διαλύθηκε με απώλειες κοντά στη Δεσφίνα από Γερμανούς που φορούσαν πολιτικά ρούχα και μιλούσαν ελληνικά. Τρεις μέρες αργότερα, στην ίδια περιοχή, μια αντίστοιχη αντάρτικη παγίδα (στρατιώτες των Ες-Ες ντυμένοι χωριάτες) στράφηκε εναντίον των εμπνευστών της, προκαλώντας το άνευ προηγουμένου μακελειό στο χωριό Δίστομο.

Οι αντάρτες προσαρμόστηκαν αντίστοιχα. Τον Φεβρουάριο, η ανώτατη γερμανική διοίκηση (Ομάδα Στρατιών Ε) επισήμανε πως οι αντάρτες δεν εγκαθιστούν πλέον μεγάλες αποθήκες τροφίμων, όπλων και πυρομαχικών στα χωριά, αλλά σε δάση και απρόσιτες περιοχές, αθέατες για τα γερμανικά στρατεύματα [9]. Ο ΕΛΑΣ αποδέχτηκε επίσης την πρόκληση ενός «πολέμου φθοράς» επί ίσοις όροις που επέβαλαν οι Γερμανοί. Κατοικημένες περιοχές εκκενώνονταν πιο άμεσα ή προστατεύονταν καλύτερα σε σχέση με το 1943. Χωρίς να εγκαταλείψουν την παραδοσιακή τακτική του «χτύπα και φύγε», οι αντάρτες άρχισαν να δοκιμάζουν την αντοχή τους στη στατική άμυνα και τις αντεπιθέσεις εναντίον ισχυρών μονάδων πεζικού. Στις 11 Μαΐου 1944, το 7ο Σύνταγμα Γρεναδιέρων των Ες-Ες επιτέθηκε ταυτόχρονα σε Μακρακώμη, Σπερχειάδα και Υπάτη, συναντώντας –παραδόξως– πεισματική άμυνα από το τοπικό 52ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Μέσα σε λίγη ώρα, 21 μαχητές είχαν σκοτωθεί ή τραυματιστεί. Στη Μάχη της Αμφιλοχίας (13 Ιουλίου), περίπου 200 αντάρτες αντιμετώπισαν πεζικό και άρματα μάχης σε ανοιχτό πεδίο, για δέκα ώρες, και αποχώρησαν μόνο όταν το 1/3 της δύναμής τους κείτονταν νεκροί ή τραυματισμένοι.

Ο κανόνας των αμυντικών ελιγμών καθιστούσε ακόμα πιο εντυπωσιακές τις εξαιρέσεις. Η τακτική της ενέδρας-αντεπίθεσης γνώρισε το απόγειό της στην Πελοπόννησο, το μόνο ελληνικό έδαφος που κηρύχτηκε τον Μάιο σε «ζώνη επιχειρήσεων», δηλαδή ανοιχτό πολεμικό μέτωπο. Σε Γλόγοβα Αρκαδίας (20 Απριλίου) και Στυμφαλία (2 Ιουλίου), ισχυρά γερμανικά αποσπάσματα μάχης που επιχειρούσαν στην καρδιά της ανταρτοκρατούμενης ζώνης αποδεκατίστηκαν σε καλά οργανωμένες αντεπιθέσεις, ενώ οι ενέδρες σε αυτοκινητοπομπές γίνονταν ολοένα και πιο φονικές. Στις 19 Ιουλίου, μια φάλαγγα φορτηγών της 117 Μεραρχίας Κυνηγών εξολοθρεύτηκε σε μια αριστοτεχνική ενέδρα στη Χώρα Μεσσηνίας, βορειοδυτικά της Πύλου (99 νεκροί και αγνοούμενοι). Οι γερμανικές απώλειες είχαν και ποιοτική διάσταση. Εκτός από τον στρατηγό Κράιπε που απήχθη σε θεαματική επιχείρηση από Κρητικούς αντάρτες και Βρετανούς αξιωματικούς, ο ΕΛΑΣ σκότωσε στα τέλη Απριλίου σε ενέδρα δυτικά των Μολάων τον διοικητή της 41ης Μεραρχίας Οχυρών, υποστράτηγο Φραντς Κρεχ, ενώ και ο διοικητής της 4ης Αστυνομικής Μεραρχίας των Ες-Ες, συνταγματάρχης Καρλ Σίμερς –ένας από τους πιο φανατικούς εθνικοσοσιαλιστές διοικητές–, τραυματίστηκε θανάσιμα από έκρηξη νάρκης στην περιοχή της Αρτας κατά τη διάρκεια εκκαθαριστικών επιχειρήσεων τον Αύγουστο.

Ο πόλεμος έφτασε στο απόγειό του το καλοκαίρι. Τον μήνα Ιούλιο, οι γερμανικές απώλειες σε όλη τη χώρα τριπλασιάστηκαν απότομα (476 νεκροί, 705 τραυματίες, 69 αγνοούμενοι). Είναι ο μήνας των μεγάλων εκκαθαριστικών επιχειρήσεων στη Δυτική Μακεδονία («Χρυσαετός»), κατά τις οποίες οι Γερμανοί παραδέχτηκαν εκτεταμένες «μάχες εκ του συστάδην» στη βορειοδυτική Μακεδονία, των μεγάλων επιθέσεων του ΕΛΑΣ σε Αμφισσα (2 Ιουλίου) και Αμφιλοχία (12-13 Ιουλίου), αλλά και μιας σειράς επιθέσεων του ΕΔΕΣ στην περιοχή της Πρέβεζας (6-7 Ιουλίου). Τον επόμενο μήνα, ο ΕΛΑΣ παγίδευσε και εξόντωσε 200 οπλίτες του επίλεκτου Συντάγματος Ορεινών Κυνηγών των Ες-Ες στις Καρούτες Φωκίδας, σε μια μάχη που ακόμα και οι Βρετανοί αναγνώρισαν ως σημαντική συνεισφορά του γενικώς «παθητικού» ΕΛΑΣ στην επιχείρηση «Κιβωτός του Νώε» (Noah’s Ark), κατά των υποχωρούντων γερμανικών δυνάμεων [10]. Μαζί με τις μάχες στη γερμανική ζώνη του Εβρου και τις αναρίθμητες συμπλοκές στον Θεσσαλικό Κάμπο στο πλαίσιο της «μάχης της σοδειάς», οι απώλειες των κατακτητών τον Αύγουστο έφτασαν σε 532 νεκρούς, 632 τραυματίες και 249 αγνοούμενους.

Οι αλλαγές

Αντιμέτωπο με ναζιστικά στρατεύματα (κάποια από τα οποία πρώτης γραμμής) και δεκάδες χιλιάδες Ελληνες αντικομμουνιστές οι οποίοι αποκτούσαν σταδιακά μια σιωπηρή πολιτική νομιμοποίηση, το στρατόπεδο της ΕΑΜικής αντίστασης ριζοσπαστικοποιήθηκε έντονα. Ο ολοκληρωτικός πόλεμος με τη Βέρμαχτ, η πραγματικότητα εκατοντάδων κατεστραμμένων χωριών και χιλιάδων νεκρών αμάχων και η αίσθηση αναμέτρησης με ένα ενδοελληνικό «μαύρο μέτωπο» είχε μεταμορφώσει το «κατσαπλιάδικο» του 1942-1943 σε έναν στρατό αποφασισμένων εθελοντών, στον οποίον είχαν θέση μόνο όσοι είχαν πραγματικά διάθεση να πολεμήσουν. Μόνιμοι και έφεδροι αξιωματικοί αξιοποιούνταν σε ολοένα πιο μάχιμα καθήκοντα, ενώ η κομματικότητα (όχι απαραίτητα με την έννοια του κομματικού μέλους) άρχισε να ταυτίζεται με τη γενναιότητα στη μάχη και την αντοχή στα βασανιστήρια, ενισχύοντας την πολιτική συνείδηση των εμπλεκόμενων μαχητών. Η στρατιωτικοποίηση της υπαίθρου, η οποία είχε σαρωθεί σε σοκαριστικό βαθμό από τον ολοκληρωτικό πόλεμο του 1944, διατηρήθηκε σχεδόν αναλλοίωτη τουλάχιστον ώς το 1949.

1. Hagen Fleischer, «Deutsche “Ordnung” in Griechenland 1941-1944». Στο: Loukia Droulia, Hagen Fleischer (επιμ.), Von Lidice bis Kalavryta. Widerstand und Besatzungsterror. Metropol/INE-EIE 1995, σ. 151-223. Kaspar Dreidoppel, Der griechische Dämon. Widerstand und Bürgerkrieg im besetzten Griechenland 1941-1944. Harrassowitz Verlag, Βίσμπαντεν 2009, σ. 341, υποσ. 40. 2. Ομοσπονδιακό Αρχείο Γερμανίας [ΟΑ], RW 40/89, ανώτατος διοικητής Νοτιοανατολικής Ευρώπης, Γραφείο Επιχειρήσεων, 296/43, απόρρητο, 22.12.1943. 3. Στα μέσα Οκτωβρίου 1943, δύο γερμανικοί λόχοι παγιδεύτηκαν και αποδεκατίστηκαν σε δύο διαφορετικές συγκρούσεις με πολυάριθμα και καλά εξοπλισμένα τμήματα του ΕΛΑΣ (Κερπινή Αχαΐας, Δερβενοχώρια Βοιωτίας). Οι απώλειες των Γερμανών ξεπέρασαν τους 150 νεκρούς. 4. ΟΑ, NS 19/3695, Kommandostab Reichsführer-SS, Auszug aus dem Bericht des HSSPF über den Einsatz der Polizeikräften in Griechenland, 2.11.1944. 5. Ο πίνακας συντάχθηκε από το ΓΕΕΘΑ το 1966 και δημοσιεύεται στο: Αθανάσιος Κούτρας, Εθνική Αντίσταση 1941-1944. Αθήναι 1981, σ. 160. 6. Για τις συνολικές απώλειες αμάχων παίρνουμε ως βάση την πιο αξιόπιστη, συγκριτικά, καταμέτρηση που υπολογίζει 38.690 νεκρούς, ως θύματα των Γερμανών για ολόκληρη την περίοδο της Κατοχής (Απρίλιος 1941-Οκτώβριος 1944). Δημήτριος Ι. Μαγκριώτης, Θυσίαι της Ελλάδος και εγκλήματα κατοχής κατά τα έτη 1941-1944, Αθήναι 1949, σ. 309. 7. Χέρμαν Φρανκ Μάγερ, Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα. Τα αιματηρά ίχνη της 117ης Μεραρχίας Κυνηγών στη Σερβία και την Ελλάδα (μτφρ. Γιάννης Μυλωνόπουλος). Εστία, Αθήνα 2004. 8. ΟΑ, RH 19 VII/15-17, 25-27, Ομάδα Στρατιών Ε, Πολεμικό Ημερολόγιο, αναλυτικός πίνακας στο: Dreidoppel, σ. 489-491. 9. ΟΑ, RH 19 XI/39, Ομάδα Στρατιών Ε, «Οδηγίες για τη διεξαγωγή του συμμοριακού πολέμου», 24.2.1944. 10. C. M. Woodhouse, History of the Allied Military Mission in Greece, September 1942 to December 1944 (αντίγραφο στο αρχείο του γράφοντος), χ.χ., σ. 200-201.

……………………………………………….

Ποιος είναι

Ο Ιάσονας Χανδρινός είναι ιστορικός, υποψήφιος διδάκτορας νεότερης ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 2012 κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Το τιμωρό χέρι του λαού. Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόμενη πρωτεύουσα 1942-1944» από τις εκδόσεις Θεμέλιο.

 

Via

«Συναγωνίστριες»: Οι γυναίκες στην Κατοχή και στην Αντίσταση

Του Σπύρου Κακουριώτη.

Το έργο της ιστορικού Τασούλας Βερβενιώτη Η γυναίκα της Αντίστασης εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1994, σε μια περίοδο κατά την οποία η ιστοριογραφία για τη δεκαετία 1940-1949 απέκτησε μια καινούργια, ανανεωτική ορμή, χάρις, κυρίως, στη στροφή από την πολιτική και διπλωματική στην κοινωνική ιστορία.

Η μελέτη της αποτέλεσε ένα από τα ορόσημα αυτής της στροφής στην επιστημονική έρευνα της περιόδου και δεν έπαψε έκτοτε να θεωρείται έργο αναφοράς, μια από τις πρώτες περιεκτικές και σφαιρικές μελέτες για τις αλλαγές που επέφερε (ή δεν μπόρεσε να επιφέρει) η μαζική συμμετοχή των γυναικών στην πολιτική ζωή, μέσα από την ένταξή τους στις ΕΑΜικές οργανώσεις αντίστασης.

Συμπληρώνοντας την αρχειακή έρευνα με νέα μεθοδολογικά εργαλεία, κάνοντας χρήση προφορικών συνεντεύξεων (εργαλείο που προέρχεται από την, στα πρώτη της βήματα τότε, προφορική ιστορία) προκειμένου να ανασυστήσει, στο μέτρο του δυνατού, την έμφυλη υποκειμενικότητα στο ιστορικό πλαίσιο της Κατοχής και της Αντίστασης, η δουλειά της υπήρξε πρωτοποριακή, εμπνέοντας πολλούς από τους κατοπινούς μελετητές της περιόδου που ανέδειξαν τη δεκαετία του 1940 στην πλέον στέρεα τεκμηριωμένη περίοδο της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, υιοθετώντας σε μεγάλο βαθμό την οπτική των «από τα κάτω», των κοινωνικών υποκειμένων και όχι των πολιτικών ηγεσιών.

Στην ίδια κατεύθυνση, άλλωστε, κινήθηκαν και τα έργα που ακολούθησαν στη συνέχεια, ιδιαίτερα οι μονογραφίες Διπλό βιβλίο (Βιβλιόραμα, 2003), που περιέχει τη μαρτυρία της «αφανούς» κρατούμενης του Εμφυλίου Σταματίας Μπαρμπάτση και τον σχολιασμό της από την ιστορικό, το βιογραφικό σχεδίασμα Κούλα Ξηραδάκη: «Εγώ δεν τα παράτησα…» (Κουκκίδα, 2012), φόρος τιμής στην «αυτοδίδακτη» ιστορικό και «δασκάλα» της, καθώς και η επίπονη έρευνα στο φωτογραφικό αρχείο του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού για τις ελληνικές φυλακές της δεκαετίας 1940-49 με τίτλο Αναπαραστάσεις της ιστορίας (Μέλισσα, 2009).

Στο ανά χείρας έργο της η ιστορικός, αφού κάνει μια εκτεταμένη αναφορά στην κατάσταση των γυναικών στην Ελλάδα του μεσοπολέμου και την περίοδο της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου, εξετάζει τις συνθήκες ζωής κατά τη διάρκεια της Κατοχής, τις επιπτώσεις της πείνας και της μαύρης αγοράς, αλλά και των γερμανικών αντιποίνων στη ζωή των γυναικών. Στη συνέχεια, μελετά τις εντάσεις που προκαλεί η ριζοσπαστικοποίηση μέσα από την Αντίσταση απέναντι σε γερά ριζωμένες αντιλήψεις, όπως η θρησκεία, η τιμή και η ιδιοκτησία. Η δράση των γυναικών, τόσο η αυθόρμητη και ανοργάνωτη όσο και εκείνη μέσα από οργανώσεις σαν την Εθνική Αλληλεγγύη και τη Λεύτερη Νέα, οι κινητοποιήσεις στους δρόμους της Αθήνας και των άλλων μεγάλων πόλεων, αλλά και η ένταξη των πρώτων ανταρτισσών στις γραμμές του ΕΛΑΣ, απασχολούν το δεύτερο ήμισυ της μελέτης της.

Εξαντλημένη εδώ και πολλά χρόνια η πρώτη έκδοση (Οδυσσέας, 1994), Η γυναίκα της Αντίστασης είναι και πάλι διαθέσιμη στους ερευνητές και τους φιλίστορες χάρη στην επανέκδοσή του από τις εκδόσεις Κουκκίδα. Η παρούσα δεύτερη έκδοση έχει εμπλουτιστεί με ένα πολύτιμο ευρετήριο ονομάτων, καθώς και με έναν περισσότερο αναπτυγμένο πίνακα περιεχομένων, που το κάνουν περισσότερο λειτουργικό για τον αναγνώστη και τον ερευνητή.

Τασούλα Βερβενιώτη

Η γυναίκα της Αντίστασης. Η είσοδος των γυναικών στην πολιτική

Β’ έκδοση επαυξημένη

Εκδόσεις Κουκκίδα, 2013

σελ. 394

Via 

Η Τασούλα Βερβενιώτη σπούδασε στο Ιστορικό και Αρχαιολογικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Aθηνών και έκανε Διδακτορικό στο Πάντειο Πανεπιστήμιο με θέμα "Οι Συναγωνίστριες. Τα Αίτια της Συμμετοχής και η Δράση των Γυναικών στις Εαμικές Αντιστασιακές Οργανώσεις 1941-1944". Αργότερα εργάστηκε ως ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο του Princeton. Έχει διδάξει στη Μέση Εκπαίδευση, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Ακόμη, διετέλεσε επιμορφώτρια και σχολική σύμβουλος, και έχει εργαστεί στο Εθνικό Κέντρο Ερευνών και στην Ανωτάτη Σχολή Παιδαγωγικής και Τεχνολογικής Εκπαίδευσης. Εργάστηκε στα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας, όπου έχει χρηματίσει Θεματική υπεύθυνος Κοινωνικού Γραμματισμού. Έχει συμμετάσχει σε διεπιστημονικές επιτροπές και ομάδες, ενώ διαθέτει πλούσιο ερευνητικό έργο. Η ερευνητική της δραστηριότητα επικεντρώνεται στην κοινωνική ιστορία των δεκαετιών 1940 και 1950. Έχει γράψει πλήθος άρθρων σε συλλογικούς τόμους και ιστορικά περιοδικά στα ελληνικά, αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά. Μια από τις τελευταίες της δουλειές αφορά τον ελληνικό εμφύλιο: "Charity and Nationalism", στο Paola Bacchetta and Margaret Power (επιμ.) "Right-Wing Women: From Conservatives to Eχtremists Around the World" Routledge, Νέα Υόρκη και Λονδίνο 2002.

Τίτλοι στη βάση Βιβλιονέτ
(2013)	Η γυναίκα της αντίστασης, Κουκκίδα
(2012)	Κούλα Ξηραδάκη: "Εγώ δεν τα παράτησα...", Κουκκίδα
(2009)	Αναπαραστάσεις της ιστορίας, Μέλισσα
(1994)	Η γυναίκα της αντίστασης, Οδυσσέας
Συμμετοχή σε συλλογικά έργα
(2012)	Αθέατες όψεις της ιστορίας, Ασίνη
(2010)	Ανορθόδοξοι πόλεμοι, Εκδόσεις Πατάκη
(2010)	Η ελληνική νεολαία στον 20ό αιώνα, Θεμέλιο
(2010)	Το μαρτυρικό τρίγωνο των εξόριστων γυναικών: Χίος, Τρίκερι, Μακρονήσι. Η αφήγηση της Σταματίας Μπαρμπάτση: Από το Διπλό Βιβλίο, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη
(2009)	Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, Βιβλιόραμα
(2008)	Η εποχή της σύγχυσης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
(2008)	Μνήμες και λήθη του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, Επίκεντρο [επιμέλεια, κείμενα]
(2006)	Πιάσε με, αν μπορείς..., Αιγόκερως [εισήγηση]
(2003)	Διπλό βιβλίο, Βιβλιόραμα [κείμενα, επιμέλεια]
(2003)	Μετά τον πόλεμο, Αλεξάνδρεια
(2002)	Ο εμφύλιος πόλεμος, Θεμέλιο
(2000)	Δεκέμβρης του '44, Φιλίστωρ
(2000)	Η πόλη στους νεότερους χρόνους, Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού - Μνήμων [εισήγηση]
(2000)	Ιστορικό τοπίο και ιστορική μνήμη: το παράδειγμα της Μακρονήσου, Φιλίστωρ
(1988)	Στα λύκειά σας, Ύψιλον

Via

Η Παιδεία στην Αντίσταση: Σταθμός στην ιστορία του εκπαιδευτικού κινήματος στην Ελλάδα

Του Μιχάλη Λυμπεράτου*

Δεν θα είχε προσλάβει ποτέ η Αντίσταση τη μαζικότητα, την απήχηση και την δυναμική που απέκτησε αν δεν συνιστούσε μια συνολική κοινωνική παρέμβαση που ανταποκρίθηκε σε μακραίωνες συλλογικές απαιτήσεις και δεν προδιέγραφε μέσα από την πολιτική της δράση την εικόνα μιας διαφορετικής κοινωνικής προοπτικής. Ήταν τόσο οι νικηφόροι ένοπλοι αγώνες κατά του φασισμού όσο, όμως, και η υλοποίηση μιας διαφορετικής κοινωνικής οργάνωσης, όπως μορφοποιήθηκε μέσα από τα δίκτυα αλληλεγγύης που συγκροτήθηκαν, τη διευθέτηση των κοινωνικών αναγκών που επιχειρήθηκε με πρωτότυπες μορφές αυτό-οργάνωσης, τις λαϊκές εξουσίες που οργανώθηκαν, εκείνοι οι παράγοντες που κατέστησαν την Αντίσταση μια συνολική πολιτικο-κοινωνική τομή στη σύγχρονη ελληνική ιστορία.

Σε αυτή ακριβώς την ιστορική κίνηση δεν απουσίαζε και το ζήτημα της οργάνωσης των μηχανισμών αναπαραγωγής της γνώσης. Μάλιστα, αυτό επενδύθηκε με τη σημασία που του άξιζε στο μέτρο που η Αντίσταση κλήθηκε να καλύψει και το τεράστιο κενό που προκάλεσε η Κατοχή, διακόπτοντας βίαια κάθε μορφωτική διαδικασία. Μια διαδικασία που έφερε το βάρος μιας εκτεταμένης αποτελμάτωσης, αφού η δικτατορική κυβέρνηση Κονδύλη, όσο και εκείνη του Μεταξά, είχαν από τα 1935 μετατρέψει την εκπαίδευση σε έναν ταξικό, αυταρχικό, ακραία εθνικιστικό και φιλοφασιστικό ιδεολογικό μηχανισμό του κράτους.

Πράγματι, η Αντίσταση κλήθηκε να υπερβεί τα ταξικά φράγματα που ύψωσαν οι μεσοπολεμικές δικτατορίες, με βασικό άξονα την επαναφορά της καθαρεύουσας στα δημοτικά (απαγορεύτηκε η χρήση συμπλεγμάτων όπως το «φτ» στον γραπτό και τον προφορικό λόγο ως «λαϊκό και χυδαίο» και ο φτωχός έγινε «πτωχός»), αλλά και τη συρρίκνωση της δημοτικής εκπαίδευσης (το παλιό εξατάξιο δημοτικό σχολείο έγινε τετρατάξιο για να αποκλείσει ευρύτερη παιδεία τους μη έχοντες) από το οποία απέρρευσε ότι τα λαϊκά στρώματα εκδιώκονταν μαζικά από την εκπαίδευση ενώ ο μισός περίπου από τον, έτσι ή αλλιώς, μειωμένο μαθητικό πληθυσμό σταματούσε στην 4η Δημοτικού. Για αυτούς τους λόγους δεν ήταν τυχαίο ότι το ποσοστό των αναλφάβητων έφτασε να ξεπεράσει στα 1939 το 40% του πληθυσμού. 1

Επιπλέον, πολιτικό διαβατήριο για τη μόρφωση είχε καταστεί η υποχρέωση κάθε μαθητή να ενταχθεί στην «Εθνική Οργάνωση Νέων» (ΕΟΝ) στα πρότυπα της φασιστικής ιταλικής νεολαίας (Ballila), η υποχρέωση του να εξυμνεί το Μέγα Αρχηγό,2 να «διακονεί» την «Εθνική Αγωγή» του νέου ελληνικού πολιτισμού της δικτατορίας Μεταξά3 και να χειροκροτεί τις δημόσιες πυρές στις οποίες παραδόθηκαν όλα τα δημοκρατικά βιβλία που εκδόθηκαν στη χώρα.4 Μαζί τους είχε πυρποληθεί και ολόκληρη η προσπάθεια που είχε καταβληθεί από τα 1909 και μετά, ιδίως μέσω του Εκπαιδευτικού Ομίλου και της μεταρρύθμισης του 1929, να καταστεί το σχολείο γλωσσικά προσιτό μέσω της δημοτικής αλλά και να διευρύνει την απεύθυνση του στον ελληνικό λαό.5

Μέσα σε αυτό το κλίμα η εχθρική κατοχή ήρθε να ολοκληρώσει την απίσχναση του μορφωτικού αγαθού. Οι κατακτητές επέταξαν 8345 σχολικά κτίρια για τις ανάγκες στρατωνισμού των δυνάμεων τους, ενώ λόγω του πολέμου το σχολικό έτος 1940-1941 κράτησε μόνο 3 μήνες, και το σχολικό έτος 1941-1942 στην πραγματικότητα λιγότερο από ένα μήνα κατά μέσο όρο6. Οι οικτρές οικονομικές συνθήκες, η πείνα και η αβιταμίνωση, η απουσία μεταφορών στην ύπαιθρο συνδυάστηκαν με την επιμονή του κατοχικού καθεστώτος να καταστήσει ακόμα πιο απρόσιτο στους μαθητές το σχολείο. Και ως επίδειξη αναλγησίας απέλυσε προσωρινά καθηγητή, τον Ι. Κακριδή από το Πανεπιστήμιο Αθηνών επειδή υποστήριζε το «μονοτονικό».7 Αντίθετα για το γεγονός ότι 600.000 παιδιά περίπου δεν φοίτησαν καθόλου στο σχολείο τα χρόνια της Κατοχής δεν επισυνέβη καμία απόλυση.8

Στην ουσία η αντιστροφή της πραγματικότητας αυτής ήταν το βαρύ φορτίο που ανέλαβε η εαμική αντίσταση. Αφετηρία της η προσπάθεια, πρώτα από όλα, να επιβιώσουν τα παιδιά, να εξασφαλίσουν τις απαιτούμενες θερμίδες πριν μπουν στις σχολικές τάξεις. Για αυτό αναλήφθηκε η υποχρέωση από τις εαμικές οργανώσεις να οργανωθούν ξεχωριστά συσσίτια για τα μικρά παιδιά, ώστε να μην στοιβάζονται στις ουρές των συσσιτίων για μεγάλους. Αυτά, όταν απέκτησαν ειδικούς χώρους, πολύ σύντομα εξελίχθηκαν, ιδίως στις απελευθερωμένες περιοχές, σε οργανωμένους παιδικούς σταθμούς, όπου οι σιτιάρχες έγιναν οι οργανωτές της κοινωνικής ζωής των μικρών παιδιών. Ιδίως μετά τα 1943, με ευθύνη της Εθνικής Αλληλεγγύης και της Επιμελητείας του Αντάρτη, τέθηκε ως απαίτηση να ιδρυθούν παντού τέτοιοι παιδικοί σταθμοί.

Οι σταθμοί αυτοί εξελίχθηκαν με τη σειρά τους σε σχολεία δημοτικής εκπαίδευσης, όταν όσοι φρόντιζαν τα παιδιά αποφάσισαν και να τα διδάξουν. Μόνο στην Ευρυτανία ιδρύθηκαν 35 τέτοιοι σταθμοί ενώ υπολογίζεται ότι σε αυτά φοίτησαν 12.000 παιδιά.9 Νέοι επονίτες, δάσκαλοι και καθηγητές της Αντίστασης αλλά και εγγράμματες γυναίκες της κάθε περιοχής στελέχωσαν του σταθμούς αυτούς, επεκτείνοντας την παροχή συσσιτίων στην παροχή γνώσης.10

Οι διαδικασίες αυτές αποτέλεσαν και το πρώτο βήμα για την ορμητική είσοδο του δασκάλου στην αντιστασιακή προσπάθεια. Αφετηρία του ήταν η οργάνωση «Δημοκράτης» που συνέστησε, το Μάη του 1941, ο Δ. Γληνός -που δεν είναι τυχαία η πρώτη οργάνωση της Αντίστασης- και ενδιάμεσο βήμα η συγκρότηση ενός προσωρινού Συμβουλίου της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας που είχε καταργήσει ο δικτάτορας Μεταξάς στα 1937. Στα τέλη του 1942 πραγματοποιήθηκε, μάλιστα, και η πρώτη έκτακτη συνέλευση του κλάδου.

Έτσι δεκάδες δάσκαλοι που ανήκαν στην Αριστερή Παράταξη των Δασκάλων (Ν. Πλουμπιδης, Κ. Παπανικολάου, Β. Παππάς) που συγκροτήθηκε στα 1927 και αποτέλεσε τομή στους συνδικαλιστικούς αγώνες των δασκάλων του μεσοπολέμου,11 οι δάσκαλοι της «Μετεκπαίδευσης» στα χρόνια 1927-1935 που υπό την καθοδήγηση του Δ. Γληνού απαιτούσαν μεταρρυθμίσεις12 και συνήθως απολύονταν από τα σχολεία με την κατηγορία της αθεΐας και της κομμουνιστικής δράσης, οι δάσκαλοι που βρέθηκαν σε εξορίες και φυλακές θύματα της δικτατορίας Μεταξά,13 ήταν αυτοί που αποδύθηκαν στην προσπάθεια οργάνωσης του συστήματος εκπαίδευσης της Αντίστασης. Ήταν οι ίδιοι που κατάφεραν από τις κατά τόπους κατοχικές νομαρχίες να αποσπάσουν τρόφιμα, ρούχα, φάρμακα, βιβλία και γραφική ύλη, συχνά κλέβοντας τα, να επισκευάσουν τα κατεστραμμένα σχολεία, να φέρουν τους πεινασμένους μαθητές στις σχολικές αίθουσες. Η προσπάθεια τους επιστεγάστηκε, όταν στις 14 Μαρτίου 1944, με την πράξη 45 της ΠΕΕΑ, της κυβέρνησης των Βουνών, στις Κορυσχάδες Ευρυτανίας ανασυστήθηκε η Διδασκαλική Ομοσπονδία.

Ήταν τέτοια η έκταση της προσπάθειας που καταβλήθηκε ώστε η εκπαίδευση κατέστη ένας από τους πυλώνες της θεσμικής οργάνωσης της Αντίστασης. Την γενική ευθύνη ανέλαβε η Γραμματεία Παιδείας της ΠΕΕΑ με επικεφαλής τον καθηγητή πανεπιστημίου Π. Κόκκαλη και των επιφανών παιδαγωγών Κ. Σωτηρίου, Μιχ. Παπαμαύρου και Ρόζας Ιμβριώτη. Είναι δείγμα της σπουδαιότητας που απέδωσε η ΠΕΕΑ στην προσπάθεια ότι ο δάσκαλος εξομοιώθηκε με τους αξιωματικούς του ΕΛΑΣ και η Γραμματεία Στρατιωτικών της ΠΕΕΑ ήταν εκείνη που ανέλαβε τη διατροφή των δασκάλων ως ένα από τα πιο προωθημένα τμήματα της Αντίστασης.

Άλλωστε, ο ρόλος του εκπαιδευτικού είχε ήδη αποδειχθεί πολλαπλά καθοριστικός. Δεν είναι μόνο ότι είχαν δεσπόζουσα παρουσία ως κοινωνική ομάδα στις αντιστασιακές οργανώσεις, ότι ήταν συντελεστές στην πρωτοβουλία για τη συγκρότηση των οργανώσεων αυτών, αλλά ακόμα και μέσα στα επιτελικά πολιτικά όργανα της αντίστασης είχαν κυρίαρχο ρόλο.14 Με βάση κάποιες εκτιμήσεις περίπου το 80% των εκπαιδευτικών έγιναν μέλη των αντιστασιακών οργανώσεων.15 Μάλιστα, ο πρώτος αντάρτης του ΕΛΑΣ που φέρεται ότι σκοτώθηκε ήταν ο δάσκαλος Δ. Σαξώνης, ο παλιός πρόεδρος του Συλλόγου Δασκάλων Θεσσαλονίκης, στο Kρίκελο της Ευρυτανίας, στις 29 Οκτωβρίου 1942. 16

Ο Γ. Ζεύγος, η Χρ. Χατζιβασιλείου, Μαρ. Κωτσάκης, ο Απ. Τζανής, η Κ. Ζεύγου, ο Ν. Πλουμπίδης, ο Κ. Πουρνάρας, η Ρ. Κοσκινά, ο Κ. Παπανικολάου, ο Μπ. Δρακόπουλος, ο Δ. Γληνός, Σ. Σουκαράς κ.α ήταν ανώτερα στελέχη του ΚΚΕ. Εκπαιδευτικοί ήταν και οι περισσότεροι καπεταναίοι του ΕΛΑΣ: ο Θ. Γκένιος-Λασάνης, ο Ν. Καρκάνης-Νικηφόρος, ο Β. Πριόβολος-Ερμής, ο Γ. Μιχαλόπουλος-Ωρίων, ο Θαν. Ελεφάντης-Θρύλος, ο Ν. Διένης-Παπούας, ο Π. Μαγλάρας-Δαφνομήλης, ο Μιχ. Πέτρου-Φτελιάς, ο Χρ. Καινούργιος-Βρασίδας, ο Κ. Ράφτης-Νεμέρτσικας, ο Γ. Μπλάνας-Κίσσαβος, ο Απ. Παπακωσταντίνου-Πανουργιάς, ο Α. Ρόσιος-Υψηλάντης κ.α)17 Γιατί ο καπετάνιος με βάση το οργανόγραμμα του ΕΛΑΣ είχε κάτι από το ρόλο του δασκάλου: ήταν αυτός που θα εξασφάλιζε τη σωματική και ψυχική ευεξία των ανταρτών και θα ανέπτυσσε μια σχέση συναισθηματικής προσήλωσης τους προς τις ανάγκες του αγώνα.18 Είναι εξίσου χαρακτηριστικό ότι η ΕΠΟΝ, η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων, που ξεπέρασε κάποια στιγμή και τα 800.000 μέλη στο σπίτι ενός δασκάλου από την Αθήνα γεννήθηκε, στις 23 Φεβρουαρίου 1943, του Παν. Δημητράτου, προέδρου της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας στα 1927. 19

Οι άοκνες προσπάθειες των εκπαιδευτικών ώθησαν στη διεξαγωγή, στις 20 Ιουλίου 1944, στο χωριό Λάσπη Ευρυτανίας, έξω από το Καρπενήσι, Παιδαγωγικού Συνεδρίου με θέμα τον ρόλο των δασκάλων στη Αντίσταση και την εκπαιδευτική ανασυγκρότηση της Ελεύθερης Ελλάδας με τη συμμετοχή 100 αντιπροσώπων από 20 Διδασκαλικούς Συλλόγους. Αντίστοιχα μικρότερα συνέδρια έγιναν και στα Τρίκαλα, στη Βέροια, στην Αρκαδία. Ανάμεσα στις αποφάσεις δέσποζε αυτή για το με κάθε θυσία άνοιγμα των σχολείων, η επίταξη αχρησιμοποίητων κτιρίων για το σκοπό αυτό, όπως και οι άμεσες επισκευές τους με προσωπική εργασία των ίδιων των δασκάλων. Πέρα από τα παιδιά, με βάση τις αποφάσεις, έπρεπε με κάθε θυσία να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα του αναλφαβητισμού που κυμαίνοντας στο 40-43% του πληθυσμού και να συγκροτηθούν Σχολές Αναλφάβητων από τους ίδιους τους δασκάλους ακόμα και αν αυτό απαιτούσε διπλές βάρδιες. Αποφασίστηκε επιπλέον με τη συνδρομή της ΕΠΟΝ να ιδρυθούν όπου ήταν δυνατό λαϊκές βιβλιοθήκες και αναγνωστήρια.20

Παράλληλα με τα υπόλοιπα επιχειρήθηκε και η θεσμική οργάνωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Ήδη από τις 4 Δεκεμβρίου 1942 με τον «Κώδικα Ποσειδώνα», το πρώτο κείμενο οργάνωσης της αυτοδιοίκησης στην Ελεύθερη Ελλάδα, αποτέλεσμα εργασιών της επαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ Ευρυτανίας, ορίστηκε ότι θα δημιουργούνταν σε κάθε σχολείο που θα ιδρυόταν μια Σχολική Υποεπιτροπή στα πλαίσια της τοπικής αυτοδιοίκησης, στην οποία θα συμμετείχε ο δάσκαλος ή οι δάσκαλοι του κάθε χωριού καθώς και τρεις αιρετοί αντιπρόσωποι. Αποστολή της κάθε Επιτροπής θα ήταν η «θεραπεία των αναγκών του κάθε σχολείου», από ζητήματα συντήρησης και επισκευής των σχολικών αιθουσών μέχρι τα θρανία, τους μαυροπίνακες αλλά και την περίφραξη των προαύλιων χώρων. Θα διαχειριζόταν τα έξοδα του Σχολικού Ταμείου αλλά θα ήταν υποχρεωμένο ώστε να επιβλέπει την υποχρεωτική παρουσία αγοριών και κοριτσιών σχολικής ηλικίας στο σχολείο (γιατί τα κοινωνικά ήθη αντιστέκονταν στη συνύπαρξη αγοριών και κοριτσιών).21

Η Επιτροπή αυτή θα λογοδοτούσε έναντι της Επιτροπής Λαϊκής Αυτοδιοικήσεως του κάθε χωριού και έναντι της Γενικής Συνέλευσης όλων των κατοίκων του. Αλλά και με τον «Κώδικα Αυτοδιοίκησης και Λαϊκής Δικαιοσύνης για τη Στερεά Ελλάδα», τον Αύγουστο του 1943, η Σχολική Επιτροπή του κάθε δημοτικού ή κοινοτικού συμβουλίου ορίστηκε ότι θα ήταν υπόλογη έναντι της κοινότητας ώστε να εφαρμοστεί η υποχρεωτική και δωρεάν εκπαίδευση όχι μόνο των μαθητών αλλά και όλων των κατοίκων και να μεριμνήσει για την ίδρυση σχολείων αναλφάβητων.22

Η διαδικασία επιταχύνθηκε τόσο μετά τις εκλογές σε όλη την ελεύθερη Ελλάδα για τη συγκρότηση τοπικών Αυτοδιοικήσεων, τον Αύγουστο του 1943,23 όσο και από τη στιγμή που η ΠΕΕΑ υπέβαλε ολοκληρωμένο σχέδιο εκπαιδευτικής ανασυγκρότησης. Τα σχέδιο αυτό ολοκλήρωνε το πλαίσιο των αρχών ενός αποκεντρωμένου, αυτοδιοικητικού εκπαιδευτικού μοντέλου, όπου στη διοίκηση της εκπαιδευτικής κοινότητας μετείχαν και εκπρόσωποι της τοπικής αυτοδιοίκησης ενώ κάθε περιοχή στην οποία υπήρχε σχολείο θα αποκτούσε το δικό της εποπτικό Συμβούλιο και ρόλο στα εκπαιδευτικά τεκταινόμενα. Την εισήγηση στο Εθνικό Συμβούλιο έκανε ο καθηγητής Π. Κόκκαλης και ο παιδαγωγός Κ. Σωτηρίου.

Με βάση τις αποφάσεις που ελήφθησαν αναγνωρίστηκε ως επίσημη γλώσσα του κράτους και της εκπαίδευσης η Δημοτική, η οποία αποφασίστηκε να διδάσκεται από το νηπιαγωγείο ως το Πανεπιστήμιο. Καταγγέλθηκε ο μεσαιωνικός σκοταδισμός που κυριαρχούσε τότε στην εκπαίδευση,24 αναγνωρίστηκε η απαίτηση να συνδεθεί η θεωρία με την πράξη και τις κοινωνικές ανάγκες,25 να γίνει πολυκλαδική η παιδεία και να αναπτυχθεί η επαγγελματική και τεχνική μόρφωση (χρειάστηκαν δεκαετίες για να τεθούν εκ νέου τα ζητήματα αυτά).26 Καταδικάστηκε, επίσης, το ατομικιστικό περιεχόμενο και μορφή της εκπαίδευσης που στηριζόταν στην λεξιθηρία, την λογοκοπία, το σχολαστικισμό, την αποστήθιση.27 Γιατί με βάση την εισήγηση που είχε κάνει στην Πανελλαδική Συνδιάσκεψη της ΕΠΟΝ, στις 27 Φεβρουαρίου 1944, ο Κ. Σωτηρίου ο σχολικός ατομικιστικός ανταγωνισμός εκπαίδευε άτομα που «θα πατούσαν επί πτωμάτων για να αναδειχθούν».28 Διακηρύχθηκε, επίσης, ότι το μελλοντικό σχολείο όφειλε να αποβάλει από την εκπαίδευση το μεγαλοϊδεατισμό και το σωβινισμό.29

Δεδομένου όμως ότι ως βασικό πρόβλημα αναδείχθηκε η έλλειψη δασκάλων, η Γραμματεία Παιδείας της ΠΕΕΑ διέταξε ότι όλοι οι αντάρτες του ΕΛΑΣ που ήταν δάσκαλοι όφειλαν να αποσπαστούν σε σχολεία που βρίσκονταν κοντά σε μονάδες του ΕΛΑΣ. Όταν γυρίσουν στην έδρα τους ή καταλάμβαναν θέση σε κάποιο σχολείο τους δινόταν η δυνατότητα παράλληλα με τα εκπαιδευτικά τους καθήκοντα να αναλάβουν οποιαδήποτε υπηρεσία στις εαμικές οργανώσεις. Στο βαθμό που γινόταν εκκαθαριστική επιχείρηση των Γερμανών στην περιοχή του σχολείου τους, όσοι ήταν ένοπλοι αντάρτες, ξαναγύριζαν προσωρινά στα πολεμικά τους καθήκοντα.30 Συν τοις άλλοις με απόφαση της ΠΕΕΑ, προκειμένου να προσελκυθούν δάσκαλοι από τα αστικά κέντρα στην Ελεύθερη Ελλάδα ορίστηκε ότι η Επιμελητεία του Αντάρτη θα συντηρούσε ακόμα και τις οικογένειες των καθηγητών και των δασκάλων που θα ζούσαν μαζί τους.31

Επιπλέον, με την απόφαση της 8ης Ιουνίου 1944 ιδρύθηκαν έξι Παιδαγωγικά Φροντιστήρια στο Καρπενήσι και στα Φουρνά της Θεσσαλίας, στις Θεσπιές Θηβών, στα Γρεβενά,32 στη Μηλιά Πιερίας και στα Λαγκάδια Αρκαδίας με σκοπό την εκπαίδευση νέων προσωρινών δασκάλων, τελειόφοιτων Γυμνασίων και άλλων πτυχιούχων χωρίς παιδαγωγική κατάρτιση.33 Το εκπαιδευτικό τους πρόγραμμα αφορούσε στοιχεία Παιδαγωγικής, Ψυχολογίας του παιδιού και διδακτικής. Ειδικά στο Φροντιστήριο της Τύρνας (Ελάτη) στη Θεσσαλία, με διευθύντρια την παιδαγωγό και συγγραφέα Ρόζα Ιμβριώτη, που είχε ξεκινήσει πρόχειρα τη λειτουργία του από το Σεπτέμβριο του 1943, φοίτησαν 107 σπουδαστές. Το πρωί γίνονταν τα θεωρητικά μαθήματα και το βράδυ πρακτική εφαρμογή στο Δημοτικό Σχολείο της περιοχής, που σημειωτέον είχε καταστραφεί από τους Γερμανούς τον Νοέμβριο του 1943.34 Να σημειωθεί ότι το Φροντιστήριο σταμάτησε τη λειτουργία του τον Νοέμβριο του 1943 για δύο μήνες γιατί οι Γερμανοί έκαψαν την Ελάτη στις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις το χειμώνα του 1943. 35

Οι φοιτητές σε αυτά τα Φροντιστήρια στεγάστηκαν σε διάφορα σπίτια ενώ ο ΕΛΑΣ φρόντισε να στέλνει γιατρούς και τρόφιμα. Στο Φροντιστήριο στο Καρπενήσι, διευθυντής ήταν ο παιδαγωγός Κ. Σωτηρίου με μεταπτυχιακές σπουδές στη Ζυρίχη και τη Γενεύη, πρώην Διευθυντής Δημοτικής Εκπαίδευσης στο προπολεμικό ελληνικό υπουργείο Παιδείας αλλά και ο Μιχάλης Παπαμαύρος, πρώην διευθυντής στη Σχολή Διδασκάλων Λαμίας και στη Μαράσλειο Διδακτική Σχολή.36 Να σημειωθεί ότι τα μαθήματα γίνονταν συνήθως από μνήμης των καθηγητών, χωρίς τα διαθέσιμα βιβλία και οι φοιτούντες ήταν υποχρεωμένοι να τα αντιγράφουν σε λευκές κόλλες.

Αλλά πέραν των στελεχών στα σχολεία της Αντίστασης σύντομα επιλύθηκε και το πρόβλημα της συγκρότησης των αναλυτικών προγραμμάτων,37 ιδίως ως προς το θέμα των βιβλίων, τα περισσότερα εκ των οποίων ήταν από την εποχή της δικτατορίας. Ιδιαίτερα αυτά των Αναγνωστικών και των μαθημάτων λογοτεχνίας που έβριθαν φασιστικών κειμένων και πρόβαλαν τον 3ο ελληνικό πολιτισμό του Μεταξά. Για αυτό το λόγο ενώ αρχικά με απόφαση της ΠΕΕΑ αποσύρθηκαν όλα τα βιβλία της περιόδου μεταξά και επανήλθαν παλιότερα βιβλία,38 αποφασίστηκε κατά τη διάρκεια των εργασιών του Παιδαγωγικού Φροντιστηρίου να γραφούν νέα αναγνωστικά για το δημοτικό. Έτσι από το Φροντιστήριο της Τύρνας βγήκε το Αναγνωστικό της 3ης και της 4ης Δημοτικού με τίτλο «Αετόπουλα» και από αυτό του Καρπενησίου αυτό για τις τελευταίες τάξεις με τίτλο «Ελεύθερη Ελλάδα». Πρόθεση ήταν να δοθεί ύλη που να αντιστοιχεί αντικειμενικά στην κατάσταση πραγμάτων της Ελλάδας της Κατοχής και της Αντίστασης και να προβάλει τους αγώνες κατά του φασισμού και υπέρ των μακροπρόθεσμων στόχων του κινήματος της αντίστασης για κοινωνική δικαιοσύνη. Τα αναγνωστικά αυτά κινούνταν στο πνεύμα των καινοτομιών που είχαν εισαχθεί με τα αναγνωστικά της μεταρρύθμισης του 1917-1920, όταν επί Δ. Γληνού, ως γραμματέα του υπουργείου Παιδείας, τα αναγνωστικά γράφτηκαν στη δημοτική και για πρώτη φορά ανατέθηκαν όχι σε έναν συγγραφέα αλλά σε επιτροπή εκπαιδευτικών.39

Στα πλαίσια της λογικής ότι ανάμεσα στους στόχους ενός βιβλίου της εκπαίδευσης έπρεπε να είναι και η διασύνδεση του σήμερα και του χθες, η ιστορική αυτογνωσία, τα βιβλία ανέδειξαν ως ενοποιητικό στοιχείο της ιστορίας του ελληνισμού το αντιστασιακό πνεύμα, όπως αυτό εκδηλώθηκε από την εποχή της Τουρκοκρατίας μέχρι της εποχή της αντίστασης κατά του φασισμού. Αυτό ήταν άλλωστε και το πνεύμα του ίδιου του αντιστασιακού λόγου40 που αναζήτησε αυτές τις διαπλοκές, όπως αποτυπώθηκαν στο στίχο του ύμνου του ΕΛΑΣ: «χίλια ονόματα μια χάρη, ακρίτας είτε αρματολός, αντάρτης, κλέφτης παλικάρι πάντα είναι ο ίδιος ο λαός». Χαρακτηριστικό ήταν ότι όλα σχεδόν τα διδακτικά κείμενα και τα σχόλια ήταν ανυπόγραφα ή με ψευδώνυμα, δείγμα της πρόθεσης των συγγραφέων να συμβάλουν στον αγώνα χωρίς καμιά πρόθεση προβολής. Το μόνο αρνητικό ήταν ότι κάποιοι από αυτά πιθανόν να αφορούσαν παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας.

Το αναγνωστικό των τάξεων 5η και 6η δημοτικού δεν απευθυνόταν μόνο σε μαθητές αλλά λειτουργούσε ως και ελεύθερο ανάγνωσμα για ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Κυκλοφόρησε μόνο στη Μακεδονία σε 100.000 αντίτυπα ενώ σε αντίστοιχα επίπεδα διακινήθηκε και στη Στερεά, τη Θεσσαλία και την Ήπειρο.41 Όπως και το βιβλίο των προηγούμενων τάξεων απηχούσε την «ψυχή του επαναστατημένου λαού μας». Για αυτό, όπως σημείωναν οι συγγραφείς τους δεν είχε ωραιοποιήσεις και έλλειπαν οι ειδυλλιακές εικόνες ή κείμενα που να αναφέρονται σε οικογενειακές ή κοινωνικές σχέσεις.42 Όλα τα κείμενα σχετίζονταν με τον αντιστασιακό αγώνα και αποτελούνταν από 21 ποιήματα και 30 πεζά.43 Παρότι φαίνονται ότι απηχούν τη λογική της στρατευμένης τέχνης, στην πραγματικότητα επιλέχθηκαν μέσα σε συνθήκες που η συζήτηση για την τέχνη ήταν υπαρκτή. Όπως σημείωνε η διακήρυξη του λογοτεχνικού ΕΑΜ, συνταγμένη από τους Μ. Αυγέρη και Γ. Λαμπρινό, το ΕΑΜ αποδεχόταν κάθε καλλιτεχνικό ρεύμα αφού ο λογοτέχνης κάνει τέχνη και όχι δημοσιογραφία.44 Και εδώ κανένα κείμενο δεν ήταν υπογεγραμμένο.45

Το λογοτεχνικό είδος που κυριάρχησε σε αυτά τα βιβλία ήταν αυτό που χαρακτήρισε την λογοτεχνική παραγωγή ολόκληρης της περιόδου και επέβαλε η «οικονομία» της αντίστασης: θέματα σε σχέση με τον πόλεμο, διηγήματα και το είδος του λογοτεχνικού ντοκουμέντου46. Θεματολογικά μοτίβα που κυριάρχησαν ήταν ο αντιφασισμός, ο πατριωτισμός, ο λαϊκισμός, η αγροτική ζωή, τα θρησκευτικά σύμβολα47 (η Παναγιά, ο Άγιος Γεώργιος), το ιδεολόγημα της φυλής και της συνέχειας της48 από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. 49

Αλλά πέραν των άλλων δημιουργήθηκαν και προϋποθέσεις για την οργάνωση της εξωσχολικής ζωής των μαθητών στη βάση της λογικής «τα σχολεία ανοικτά όλη τη μέρα». Έτσι, οργανώθηκαν οι μαθητές και συγκρότησαν τα «Αετόπουλα» και τις «Γερακίνες» και επιστρατεύθηκαν αχρησιμοποίητα σπίτια και μαγαζιά και μετετράπησαν σε «παιδικές φωλιές» ώστε να δημιουργηθούν χώροι παιδικής ψυχαγωγίας, να οργανωθούν θεατρικές παραστάσεις και κουκλοθέατρα, συναυλίες αλλά και εκθέσεις λαϊκής τέχνης. Εκδόθηκαν στους χώρους αυτούς και παιδικά περιοδικά «τα Αετόπουλα» στη Στερεά Ελλάδα που φιλοτεχνήθηκαν και από δύο Ιταλούς ζωγράφους που είχαν παραδοθείς τον ΕΛΑΣ, το «Αετόπουλο του Μοριά», το «Αετόπουλο» της Κεφαλονιάς αλλά και της Ηπείρου. Παράλληλα, οργανώθηκε στους Κορυσχάδες παιδική χορωδία του Δημοτικού Σχολείου της πρωτεύουσας της Ελεύθερης Ελλάδας, από 25 παιδιά 9-12 ετών που περιόδευσε σε όλη την περιοχή.

Οι Γεωργικές Σχολές ήταν, επίσης, ένα από τα κατορθώματα της ελληνικής αντίστασης. Οι έλληνες αγρότες και κυρίως οι νέοι, καλλιεργούσαν ως επί το πλείστον με τις παραδοσιακές τεχνικές, χωρίς καμιά ενημέρωση σε ζητήματα σύγχρονης καλλιέργειας αλλά και ιδίως σε θέματα οργάνωσης της παραγωγής σε συνεταιριστική βάση. Προκειμένου να αντιμετωπιστεί η άγνοια αυτή, με πρωτοβουλία του τμήματος Μόρφωσης και Διαφώτισης του Συμβουλίου Στερεάς Ελλάδας της ΕΠΟΝ συγκλήθηκε στο Καρπενήσι, τον Οκτώβριο του 1943 σύσκεψη των γεωτεχνικών της Στερεάς Ελλάδας στην οποία συμμετείχαν 40 περίπου γεωπόνοι από την περιφέρεια Ρούμελης. Η Συνδιάσκεψη αποφάσισε τη ίδρυση μεταβατικών σχολών για την επαγγελματική μόρφωση της αγροτικής νεολαίας και ως πρώτο βήμα η ίδρυση γεωργικών σχολείων.50 Αποφασίστηκε η πρώτη Σχολή να βρίσκεται σε κάποια απόσταση από τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις για να μην επηρεάζεται ο μαθητής «από τη βρώμικη ατμόσφαιρα του καφενείου του χωριού του» και ως τόπος επιλέχθηκε η Μονή Αγάθωνος που βρισκόταν στις πλαγιές της Οίτης, κοντά στην Υπάτη. Η Μονή διέθετε αμπελώνες, και οπωρώνες και ήταν ότι έπρεπε για πρακτική εφαρμογή. Εκεί δημιουργήθηκε η αίθουσα διδασκαλίας, το αναγνωστήριο και μια μικρή βιβλιοθήκη, μια αίθουσα ψυχαγωγίας, εστιατόριο και οι κοιτώνες των μαθητών.

Κάθε μαθητής έφερνε μαζί του τρόφιμα που παραδίδονταν σε μάγειρα για να σχηματιστεί το κοινό συσσίτιο. Καθημερινά οι μαθητές γράφανε στα τετράδια τους την περίληψη του μαθήματος και την επόμενη γινόταν εξέταση. Όταν υπήρχαν απορίες ή για τους μαθητές που δυσκολεύονταν υπήρχαν τα βραδινά φροντιστήρια που πολλές φορές το μάθημα έφτανε μέχρι τα μεσάνυχτα.51 Οι απόφοιτοι των σχολών όταν γύριζαν στα χωριά τους συγκέντρωναν άλλους αγρότες και τους καθοδηγούσαν και έφτιαξαν σε αρκετά χωρία οργανωμένους οπωρώνες.52 Ιδρύθηκε, μάλιστα, και σύλλογος αποφοίτων Γεωργικών Σχολείων με το όνομα «Αγρότες Πρωτοπόροι». Εκεί διδάχθηκαν μαθήματα δενδροκαλλιέργειας, σιτοκαλλιέργειας, κτηνοτροφίας μελισσοκομίας κλπ. Στο Σχολείο αυτό που λειτούργησε 2 μήνες φοίτησαν 20 νέοι αγρότες. Ένα δεύτερο Σχολείο της περιοχής, που δημιουργήθηκε στη Σπερχειάδα Φθιώτιδας φοίτησαν άλλοι 30 μαθητές και μάλιστα μεταξύ τους και 10 κορίτσια. Ένα τρίτο, δημιουργήθηκε στη Φτέρη κοντά στην Σπερχειάδα. Μάλιστα, αποφασίστηκε η ίδρυση «Συλλόγου Αποφοίτων Γεωργικών Σχολείων» και φτιάχτηκε και καταστατικό. Ως συνέπεια της επιτυχίας των σχολείων αυτών, αποφασίστηκε η ίδρυση Γεωργικής Σχολής στην Ευρυτανία, στο χωριό δυτική Φραγκίστα με 40 μαθητές, που δεν λειτούργησε τελικά λόγω των μεγάλων εκστρατευτικών επιχειρήσεων των Γερμανών στην Ευρυτανία.

Τέλος μια ιδιαίτερη Σχολή που λειτούργησε στο νομό Λαρίσης σε δύο τμήματα (επαρχίας Λάρισας, Αγιάς και Φαρσάλων και Ελασσόνας και Τυρνάβου) ήταν η Σχολή Αυτοδιοίκησης και Λαϊκής Δικαιοσύνης. Στο πρώτο τμήμα φοίτησαν 33 μαθητές και 10 ακροατές και με διάρκεια εκπαίδευσης της 5 μέρες. Στη Σχολή αυτή διδάχθηκαν οι μαθητές και υποψήφιοι αυτοδιοικητικοί παράγοντες από θέματα θεωρίας της Αυτοδιοίκησης και ανάλυσης των άρθρων των υφισταμένων κωδίκων μέχρι και ιστορία της Αυτοδιοίκησης που έφτανε μάλιστα μέχρι την αρχαιότητα.53

Η προσπάθεια που καταβλήθηκε κατά τη διάρκεια της Κατοχής για την εκπαιδευτική ανασυγκρότηση ήταν απόρροια των υπαρκτών αναγκών της κοινωνίας αλλά και της χρόνιας απαίτησης να προωθηθούν τομές στη διαδικασία αναπαραγωγής της γνώσης ανάλογες του συνολικού αιτήματος δημιουργίας μιας δικαιότερης κοινωνίας. Αυτό στα μορφωτικά ζητήματα σήμαινε την υλοποίηση των πιο προωθημένων θέσεων του προπολεμικού εκπαιδευτικού κινήματος σε συνάρτηση με την παραγωγή και νέων μορφών κοινωνικής οργάνωσης, με κατεύθυνση τη δημιουργία ενός μελλοντικού δημοκρατικού σχολείου, αποκεντρωμένου και αντι-αυταρχικού, που θα πρόσφερε ολόπλευρη παιδεία, χωρίς διαχωρισμούς και ανισότητες, σε όλο το λαό. Το έργο αυτό της Αντίστασης ήταν πολλαπλά σημαντικό επειδή επιχείρησε και το απέδειξε στην πράξη ότι ένα τέτοιο σχολείο ήταν και εφαρμόσιμο και κοινωνικά αναγκαίο. Για αυτό και οι εμπειρίες που παρήγαγε, παρά την μανιώδη μεταπολεμική καταστολή που δέχτηκαν, προσδιόρισαν για δεκαετίες τα αιτήματα, τους στόχους και τις διαδικασίες ωρίμανσης του μετεμφυλιακού εκπαιδευτικού μας κινήματος.

 

*Ο Μιχάλης Λυμπεράτος είναι Διδάσκων στο Π.Μ.Σ του Παντείου Πανεπιστημίου

1 Κ. Σωτηρίου, Η Παιδεία μιας Σήμερα, Αθήνα 1946, σ. 12.

2 Αναγνωστικό της Δ Δημοτικού, ΟΕΣΒ, 1938, σ. 205.

3 Βλ. Γ. Βελουδής, Η Ελληνική Λογοτεχνία στην Αντίσταση», Διαβάζω, τ. 58, 15 Δεκεμβρίου 1983.

4 Ο Κομμουνισμός στην Ελλάδα, εκδ «Εθνικής Εταιρείας», Αθήνα 1973, σ. 81.

5 Βλ. Ρ. Σταυρίδη-Πατρικίου, Γλώσσα, Εκπαίδευση και πολιτική, Ολκός, 1999, Α. Φραγκουδάκη, Η γλώσσα και το έθνος 1880-1980, Εκατό χρόνια αγώνες για την αυθεντική ελληνική γλώσσα, Αλεξάνδρεια, 2001.

6 Αλ. Δημαρά, Η Μεταρρύθμιση που δεν Έγινε, τομ. 2, Αθήνα 1974, σ.85 κε.

7 Η Δίκη των Τόνων, πρώτη έκδοση 1943 και φωτοτυπική αναπαραγωγή της το 1998, ΕΣΤΙΑ.

8 Χ. Σακελλαρίου, Η Παιδεία στην Αντίσταση, Αθήνα 1984, σ. 29.

9 Υπεύθυνη για την περιοχή Στερεάς, Θεσσαλίας, Ηπείρου ήταν η δασκάλα Ναυσικά Φλέγγα-Παπαδάκη

10 Χ. Σακελλαρίου, οπ. σ. 34.

11 Γ. Κατσαντώνη, Η Αριστερή Παράταξη των Δασκάλων στο Μεσοπόλεμο, Αθήνα 1998, σ. 25-30.

12 Στην ουσία ήταν η δάσκαλοι που διαχώρισαν τη θέση τους από τον Εκπαιδευτικό Όμιλο στα 1927. Βλ. και Ευ. Κοκκίνης, Ο Δ. Γληνός 1889-1943, Αθήνα 1989, σ. 20-24.

13 Ο.π σ. 58 κε

14 Γ. Κατσαντώνης, Οι Δάσκαλοι στους Αγώνες, Αθήνα 1981, σ. 122-132.

15 Κ. Θ. Περαίος, «Οι Εκπαιδευτικοί στην Εθνική Αντίσταση», Επιθεώρηση Τέχνης, έτ. Η, τομ. ΙΕ, αρ.τευχ. 87-88, σ. 443-444.

16 Μ. Γλέζος, Εθνική Αντίσταση 1940-1945, τομ. Α, Αθήνα 2006, σ. 371.

17 Χρ. Γκόντζου-Κ. Αναστασάκου, Οι Εκπαιδευτικού στην Εθνική Αντίσταση, Αθήνα 1985, σ. 61-76. Βλ. και Χρ. Γκόντζου, Οι Πρωτοπόροι Εκπαιδευτικοί της Αντίστασγς, Θέματα Παιδείας, τευχ. 28, σ. 80-100.

18 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΚΚΕ, κουτί 493, φ 30/1/5, ΚΕ του ΕΛΑΣ, 24 Νοεμβρίου 1943.

19 Π. Ανταίος, Συμβολή στην Ιστορία της ΕΠΟΝ, τ. Α2, Αθήνα, εκδ. Καστανιώτη, 1977, σ. 406, 420-422 και Δ. Δημητρόπουλος, Ε. Ολυμπίτου, Αρχείο Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ, Αθήνα 2000, σ. 15-17.

20 Απόφαση της 33 Συνεδρίασης της ΠΕΕΑ στις 24 Ιουνίου 1944, Αρχείο της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης, Πρακτικά Συνεδριάσεων, Αθήνα 1990, σ. 115

21 Έκθεση για την αυτοδιοίκηση κάθε χωριού και των Αναγκών τους, σε χωριά της Ορεινής και ημιορεινής περιοχής Λάρισας και Βόλου του Γ. Δοξόπουλου, 1 Ιουλίου 1944, Θ. Τσουπαρόπουλος, Οι Λαοκρατικοί Θεσμοί της Εθνικής Αντίστασης, Αθήνα 1989, σ. 243-251,

22 Τα ίδια ίσχυαν και στις Διατάξεις για τα την Αυτοδιοίκηση και Λαϊκή δικαιοσύνη που εγκαθιδρύθηκαν από τον ΕΛΑΣ τον Δεκέμβριο του 1943, ΕΛΑΣ Γ.Σ, Επιτελικόν Γραφείον Ιιον, Τμήμα Πολιτικόν, αρ. 2929, στο Θ. Τσουπαρόπουλος, οπ. σ. 126-127 και 145-152.

23 Οι εκλογές αυτές γίνανε με βάση την εγκύκλιο αρ. 6, της 10ης Αυγούστου 1943 του Κοινού Γενικού Στρατηγείου Ανταρτών.

24 Γλωσσικός βυζαντινισμός, ΚΟΜΕΠ, αρ. 13, Μάης 1943, σ. 32.

25 Χρ. Καλατζής, Ιδεολογική Επιτομή της Νομοθεσίας της Εθνικής Αντίστασης, τ. ΙΕ, τευχ. 87-88, σ. 367.

26 Σε όλα αυτά καθοριστικό ρόλο έπαιξαν οι αντιλήψεις του Δ. Γληνού, ΚΟΜΕΠ, αρ. φυλ. 22 , Ιανουάριος 1944, σ. 3-7.

27 Αυτά τα εμπόδια επισήμαινε σε άρθρο του ο Γληνός στα 1933 για την πραγματική εκπαίδευση των νέων, Δ. Γληνός, «Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά μας» Επιθεώρηση τέχνης, τομ. Κ, αρ. τευχ.120, 1964, σ. 420-473.

28 Κ. Σωτηρίου, Ο Κ. Σωτηρίου Αφηγείται, Αθήνα, σ. 49-50.

29 Βλ. και Δ. Γληνός, Εκλεκτές Σελίδες, τομ Γ, Αθήνα 1974, σ. 59-62, 100-107.

30 ΕΠΟΝ, Συμβούλιο Περιοχής Πελοποννήσου, αρ εγκυκλίου 30, Προς όλα τα Συμβούλια Νομών, Επαρχιών και Τμημάτων, Διοικητική Επιτροπή Πελοποννήσου, 24 Ιουλίου 1944, ΕΔΙΑ.

31 Συνεδρίαση 38 της ΠΕΕΑ στις 9 Ιουνίου 1944,. Αρχείο της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης, Πρακτικά Συνεδριάσεων, οπ., σ. 37

32 Μαρτυρία Κ. Καραπατάκη στο Χρ. Γκόντζου-Κ. Αναστασάκου, οπ. σ. 384-388.

33 Με βάση την Απόφαση της 33 Συνεδρίασης της ΠΕΕΑ στις 24 Ιουνίου 1944 τα φροντιστήρια στα Φουρνά και το Καρπενήσι θα ήταν δυναμικότητας 40 φοιτητών το καθένα. Αρχείο της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης, Πρακτικά Συνεδριάσεων, οπ.. σ. 115

34 Ρόζα Ιμβριώτη, «Το Φροντιστήριο της Τύρνας», Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 87-88, Μάρτιος –Απρίλιος 1962.

35 Λ. Αρσενίου, Η Θεσσαλία στην Αντίσταση, τομ. Β, Αθήνα χ.χ, σ. 154.

36 Μ. Παπαμαύρος, «Η Παιδεία στην Ελεύθερη Ελλάδα τον καιρό της Κατοχής», Επιθεώρηση Τέχνης, αρ. 87-88, Μάρτιος-Απρίλιος 1962.

37 Για το πώς οργανώθηκε η εκπαίδευση στην περιοχή της Πυλίας, Χρ. Ρήγας, Η Παιδεία στην Αντίσταση, Θέματα Παιδείας, τευχ. 28, 2007, σ. 77-79.

38 Συνεδρίαση 35 της ΠΕΕΑ στις 29 Ιουνίου 1944,. Αρχείο της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης, Πρακτικά Συνεδριάσεων, οπ, σ. 125

39 Αλ. Δημαράς, Η Μεταρρύθμιση που δεν Έγινε, τομ. Α, Αθήνα 1973, σ. 123-125

40 Το Εθνικό μας Πρόβλημα και το ΚΚΕ, εκδ ΚΟΜΕΠ, αρ. 4, Αθήνα 1943.

41 Μ. Παπαμαύρου, «Η Παιδεία στην Ελεύθερη Ελλάδα τον καιρό της Κατοχής», Επιθεώρηση τέχνης, τευχ. 87-88, 1962, σ. 406.

42 Χ. Σακελλαρίου, Η παιδική Λογοτεχνία στην Αντίσταση, Αθήνα 1983.

43 Όπως αναγραφόταν στον πρόλογο του βιβλίου ήταν απόρροια της επιδίωξης να «να μπουν στην παιδεία τα μεγάλα σύγχρονα ιδανικά της λευτεριάς, της λαοκρατίας της αλληλεγγύης, του ανθρωπισμού, της δημιουργίας μιας καλύτερης ζωής. Ελεύθερη Ελλάδα, Αναγνωστικό Ε΄ και Στ΄ τάξης, έκδοση ΠΕΕΑ, 1944, ανατ. χ.χ, σ.7.

44 Βλ. Α. Καστρινάκη, Η Λογοτεχνία στην Ταραγμένη Δεκαετία 1940-1950, Αθήνα 2005, σ. 89-193.

45 Τα κείμενα και τα ποιήματα ήταν των Β. Ρώτα, της Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη, του Ν. Καρβούνη, του Π. Λεκατσά, του Χ. Σακελλαρίου, του Γ. Σταύρου, του Γ. Μυρισιώτη, της Τερ. Γουβελά, του Μ. Παπαμαύρου, Το χρονικό της Συγγραφής του Αναγνωστικού,. Ελεύθερη Ελλάδα, Αναγνωστικό Ε΄ και Στ΄ τάξης, οπ. σ.120.

46 Γ. Βελουδής, «Η Ελληνική Λογοτεχνία στην Αντίσταση (1940-1944)», Η Ελλάδα 1936-1944, Πρακτικά Διεθνούς Ιστορικού Συμποσίου, Αθήνα 1989, σ. 520

47 Β. Γεωργίου, Ιστορία της Αντίστασης, 1940-1945, τομ. Α, Αθήνα 1979, σ. 105.

48 Βλ. για παράδειγμα το ποίημα «Το μήνυμα της» του Π. Λεκατσά, Ελεύθερη Ελλάδα, Αναγνωστικό Ε΄ και Στ΄ τάξης, έκδοση ΠΕΕΑ, 1944, ανατ. χ.χ, σ. 47-49.

49 Γ. Βελουδής, «Η Ελληνική Λογοτεχνία στην Αντίσταση (1940-1944)», Η Ελλάδα 1936-1944, Πρακτικά Διεθνούς Ιστορικού Συμποσίου, Αθήνα 1989, σ. 522-524.

50 Β. Αντωνίου, Εθνική Αντίσταση, συλ. 37 και 38, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1983.

51 Β. Αντωνίου, «Η λειτουργία των Γεωργικών Σχολών της ΕΠΟΝ στη Δυτική Φθιώτιδα τον καιρό της Κατοχής», Εθνική Αντίσταση, συλ. 38, 1983, σ. 28-31.

52 Οπ. σ. 33.

53 Θ. Τσουπαρόπουλος, οπ. σ. 251-256.

Via

Το εαμικό αντιστασιακό κίνημα στην Αθήνα. Μια κοινωνία σε πόλεμο.

Του Μενέλαου Χαραλαμπίδη

Νύχτα του Δεκέμβρη του 1944, Το λογότυπο του ΕΑΜ κάτω απο τον Παρθενώνα

Το ΕΑΜ στόχευε στην προάσπιση της κοινωνίας κατά τη διάρκεια της Κατοχής και στην αποτροπή επαναφοράς του προπολεμικού πολιτικοκοινωνικού συστήματος μετά τη λήξη του πολέμου. Υπήρξε η αντιστασιακή οργάνωση που πρόσφερε τις πρακτικές, τους τρόπους, μέσα από τους οποίους η επιθυμία για αντίσταση, είτε αυτή πήγαζε από το πατριωτικό αίσθημα, είτε από την πολιτική τοποθέτηση, είτε από ψυχολογική ανάγκη, είτε από όλα αυτά ταυτόχρονα, μετατράπηκε σε αντιστασιακή δράση. Η Αντίσταση δεν έσωσε μόνο τις ζωές πολλών ανθρώπων, αλλά παράλληλα τις άλλαξε, καθώς η αντιστασιακή εμπειρία μετέβαλε βαθειά ριζωμένες αντιλήψεις και νοοτροπίες. 

Το αντιστασιακό κίνημα που αναπτύχθηκε τα χρόνια της Κατοχής στην Ελλάδα και την υπόλοιπη Ευρώπη, υπήρξε ένα πολύπτυχο πολιτικοκοινωνικό φαινόμενο, το οποίο για να γίνει πλήρως κατανοητό, πρέπει να εξεταστεί στο πεδίο αλληλεπίδρασης των νέων δεδομένων που επέφερε η ρήξη της στρατιωτικής κατοχής, με τα «κληροδοτήματα» των προπολεμικών πολιτικών και κοινωνικών διεργασιών και τις προσδοκίες που διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου για την μεταπολεμική περίοδο.
Στην Ελλάδα, το πολιτικό κενό που δημιουργήθηκε μετά τη στρατιωτική κατάληψη της χώρας (αναχώρηση της ελληνικής κυβέρνησης και του βασιλιά για το εξωτερικό, αδράνεια των πολιτικών που παρέμειναν στη χώρα, συνεργασία άλλων με τις αρχές κατοχής), η πλήρης αποδιάρθρωση του κρατικού μηχανισμού και η κατάρρευση της οικονομίας, λειτούργησαν ως επιταχυντές κοινωνικών διεργασιών που είχαν δρομολογηθεί ήδη από το Μεσοπόλεμο και κυρίως κατά τη διάρκεια της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου και είχαν οδηγήσει στην απαξίωση του προπολεμικού πολιτικού συστήματος στις συνειδήσεις σημαντικού τμήματος του ελληνικού λαού.
Στα μη προνομιούχα κατώτερα κοινωνικά στρώματα του Μεσοπολέμου προστέθηκαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής, μεγάλα τμήματα των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων, τα οποία απώλεσαν την οικονομική και κοινωνική τους βάση λόγω των συνεπειών της στρατιωτικής κατοχής. Μπορεί λοιπόν η ρήξη της Κατοχής να προκάλεσε την αναδιάταξη του πολιτικού σκηνικού, όπως αυτή εκφράστηκε με την αντικατάσταση των πολιτικών κομμάτων από τις αντιστασιακές οργανώσεις ως φορέων πολιτικής έκφρασης, ενσωμάτωσε όμως ταυτόχρονα τις συνέχειες, τα «κληροδοτήματα» του Μεσοπολέμου, στη νέα πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα που βρίσκονταν υπό διαμόρφωση.

Ο Ναπολέον Ζέρβας μαζί με άλλα 3 ηγετικά στελέχη του ΕΔΕΣ
Με άλλα λόγια, το αντιστασιακό κίνημα που εκδηλώθηκε κατά τη διάρκεια της Κατοχής, υπήρξε ένα πολυδιάστατο κοινωνικό φαινόμενο που εξέφραζε ταυτόχρονα το πατριωτικό αίσθημα για την απελευθέρωση της χώρας και το πολιτικό αίτημα για την αποτροπή επαναφοράς του προπολεμικού πολιτικοκοινωνικού καθεστώτος μετά τη λήξη του πολέμου, όπως συνέβη και σε άλλες κατεχόμενες ευρωπαϊκές χώρες. Ο διττός αυτός χαρακτήρας του αντιστασιακού αγώνα αποτυπώνεται ξεκάθαρα στις ιδρυτικές διακηρύξεις όχι μόνο του ΕΑΜ, αλλά και άλλων αντιστασιακών οργανώσεων. Στο πρόγραμμα του ΕΔΕΣ (Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος) γινόταν αναφορά στην προπολεμική «πλουτοκρατική ολιγαρχία» η οποία δεν οδήγησε την Ελλάδα σε «πρόοδο, πολιτισμό και δικαιοσύνη» αλλά αντίθετα «της έδωσε, σαν αποκορύφωμα, το [βασιλιά] Γεώργιο και το καθεστώς της 4ης Αυγούστου».
Οι συντάκτες του προγράμματος υποστήριζαν ότι ο πόλεμος έδειξε τις «τεράστιες δυνάμεις που κλείνει μέσα του ο Ελληνικός λαός», και τον καλούσαν να πάρει τις τύχες στα χέρια του με στόχο την «εθνική, οικονομική, κοινωνική, πνευματική και πολιτική του απελευθέρωση».[1] Με ακόμη περισσότερο απαξιωτικούς όρους χαρακτηρίζονταν το προπολεμικό πολιτικό καθεστώς στο ιδρυτικό κείμενο της ΠΕΑΝ (Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζομένων Νέων), όπου στιγματίζονταν οι προπολεμικοί πολιτικοί ως «κατατριβόμενοι στην καφφενειακή μικροπολιτική, στην συναλλαγή, στην εξυπηρέτηση των ατομικών των συμφερόντων» και τονίζονταν η ανάγκη ανατροπής αυτής της κατάστασης μεταπολεμικά.[2] Για τη μεγάλη πλειοψηφία των αντιστασιακών οργανώσεων που αντικατέστησαν τα πολιτικά κόμματα, ως εκφραστές του ελληνικού λαού σε συνθήκες παρανομίας, ο πόλεμος και η στρατιωτική κατοχή, υπήρξαν ευκαιρίες μέσα από τις οποίες μπορούσε ο ελληνικός λαός να διεκδικήσει την εθνική αλλά και την κοινωνική του απελευθέρωση.
Το ΕΑΜ ιδρύθηκε στις 27 Σεπτεμβρίου του 1941. Υπήρξε ένας συνασπισμός αριστερών κομμάτων, μεταξύ των οποίων το Κομμουνιστικό Κόμμα είχε πρωταγωνιστικό ρόλο. Το εαμικό αντιστασιακό κίνημα της Αθήνας είχε αμιγώς πολιτικό χαρακτήρα. Όπως και στις υπόλοιπες κατεχόμενες πόλεις της Ευρώπης, έτσι και στην Αθήνα, στόχος της Αντίστασης δεν ήταν η ένοπλη αντιπαράθεση με τον καλύτερα εξοπλισμένο, περισσότερο έμπειρο και σαφώς πολυπληθέστερο στρατό κατοχής, αλλά η προάσπιση της δοκιμαζόμενης κοινωνίας μέσα από την προσπάθεια ελαχιστοποίησης των αρνητικών συνεπειών της στρατιωτικής κατοχής. Σε μια ασφυκτικά ελεγχόμενη από τους κατακτητές πόλη, χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από τα κύρια μέτωπα του πολέμου και με τον τρόμο των μαζικών αντιποίνων να απειλεί τον άμαχο πληθυσμό, η αντιστασιακή δράση μπορούσε να λάβει μόνο τη μορφή της πολιτικής διεκδίκησης.
Το εαμικό αντιστασιακό κίνημα που εκδηλώθηκε στην Αθήνα, δεν υπήρξε αποτέλεσμα ενός «επί χάρτου» σχεδιασμού της ηγεσίας του. Ο χαρακτήρας της δράσης του και οι οργανωτικές του πρακτικές γνώρισαν σημαντικούς μετασχηματισμούς στην προσπάθειά του να προσαρμοστεί στις εκάστοτε επικρατούσες συνθήκες. Έτσι, καθοριστικές για την ανάπτυξή του υπήρξαν οι εκάστοτε πολιτικές επιλογές των αρχών κατοχής και των κυβερνήσεων που αυτές διόριζαν, οι επιπτώσεις που είχαν αυτές οι επιλογές αλλά και οι εξελίξεις στα μεγάλα μέτωπα του πολέμου στις ζωές των Αθηναίων και η εμπειρία που αποκόμιζε το αντιστασιακό κίνημα από την ίδια τη δράση του.
Έτσι, τόσο στην Ελλάδα όσο και σε άλλες κατεχόμενες ευρωπαϊκές χώρες, η ανάπτυξη των αντιστασιακών κινημάτων ακολούθησε ένα γενικό σχήμα: η παράταση της διάρκειας του πολέμου και οι πρώτες μεγάλες ήττες του Άξονα, οδήγησαν στην εντατικοποίηση των πιέσεων που ασκούσαν οι αρχές κατοχής στους κατεχόμενους λαούς. Οι πιέσεις αυτές με τη σειρά τους, έθεταν σε κίνδυνο όλο και μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού, τόσο λόγω της επιδείνωσης της καθημερινότητας, όσο και μέσω της επιβολής του μέτρου της πολιτικής επιστράτευσης που μετέτρεψε εκατομμύρια ευρωπαίων πολιτών σε εργάτες των πολεμικών εργοστασίων του Ράιχ. Σε αυτή τη ζοφερή πραγματικότητα, με τις επίσημες κυβερνήσεις σε εξορία και με μεγάλα τμήματα των πολιτικών, στρατιωτικών και οικονομικών ελίτ να συνεργάζονται ανοικτά με τις δυνάμεις κατοχής, η ιδέα της Αντίστασης κέρδιζε όλο και περισσότερο έδαφος στις συνειδήσεις των κατεχόμενων πληθυσμών.
 
Ο αγώνας της επιβίωσης ως αφετηρία για την ανάπτυξη του εαμικού αντιστασιακού κινήματος
 
Οι παραπάνω βασικοί παράγοντες διαμόρφωσαν τα κύρια στάδια ανάπτυξης και εκδήλωσης της εαμικής αντιστασιακής δράσης. Έτσι τον πρώτο χρόνο της Κατοχής, που χαρακτηρίστηκε από την τραυματική εμπειρία του λιμού το χειμώνα 1941-1942, το νεοσύστατο ΕΑΜ προσανατολίστηκε στη συγκρότηση των οργανωτικών του πυρήνων και στην υποστήριξη του αγώνα του κατεχόμενου πληθυσμού να επιβιώσει. Στις αρχές Οκτωβρίου 1941, συγκροτήθηκαν στην Αθήνα και τον Πειραιά οι πρώτες επιτροπές πόλεων του ΕΑΜ από τα κόμματα που το ίδρυσαν και από εκπροσώπους του Εργατικού ΕΑΜ (ΕΕΑΜ) και της νεολαίας. Η πρώτη Επιτροπή Πόλης του ΕΑΜ στην Αθήνα απαρτίζονταν από τον Στ. Βεόπουλο που αντιπροσώπευε το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος, τον Δ. Μπενετάτο από το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδος, τον Γ. Κοκκορέλη από την Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας, τον Σπ. Καλοδίκη από το ΕΕΑΜ και τον Θ. Χατζή από το ΚΚΕ.[3] Η οργανωτική δομή του ΕΑΜ στην Αθήνα αρθρώθηκε σε δύο επίπεδα, το χωροταξικό - με τη διαίρεση της πόλης σε βόρειο, ανατολικό, δυτικό, νότιο και κεντρικό τομέα - και το συνδικαλιστικό, με την οργανωτική διαίρεση ανά επαγγελματικό και εκπαιδευτικό κλάδο.
Στόχος του ΕΑΜ υπήρξε η δημιουργία ενός μαζικού αντιστασιακού κινήματος το οποίο θα περιλάμβανε το σύνολο των πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων που αντιτάσσονταν στον κίνδυνο της παγκόσμιας κυριαρχίας του φασισμού. Η συγκρότηση αυτού του μαζικού κινήματος επιχειρήθηκε στο πεδίο της ευρύτερης δυνατής πολιτικής συναίνεσης που εξασφάλιζε ο αγώνας για την απελευθέρωση με απώτερο στόχο, όπως αναγράφεται στο ιδρυτικό του ΕΑΜ, το «σχηματισμό προσωρινής κυβερνήσεως του ΕΑΜ αμέσως μετά την εκδίωξιν των ξένων κατακτητών, μοναδικός σκοπός της οποίας θα είναι η προκήρυξις εκλογών δια συντακτικήν εθνοσυνέλευσιν, με βάσιν την αναλογικήν ίνα ο λαός αποφανθή κυριαρχικώς επί του τρόπου της διακυβερνήσεώς του».[4]

Ο μεγάλος λιμός της κατοχικής Ελλάδας
Την περίοδο αυτή που κυριαρχούσε ο τρόμος του θανάτου από την πείνα, ο λιμός στοίχισε τη ζωή σε 40 – 45 χιλιάδες ανθρώπους στην Αθήνα, και το ΕΑΜ βρίσκονταν στα πρώτα στάδια ανάπτυξής του, έγιναν περισσότερο ορατά τα οργανωτικά κληροδοτήματα του προπολεμικού ΚΚΕ. Μπορεί λοιπόν το φθινόπωρο του 1941 το ΕΑΜ, όπως και οι υπόλοιπες αντιστασιακές οργανώσεις, να αριθμούσε μερικές εκατοντάδες μέλη, αυτό όμως που το διαφοροποιούσε από αυτές και διαδραμάτισε αποφασιστικό ρόλο στη συνέχεια, ήταν ότι οι κομμουνιστές που ενεργοποιήθηκαν στο πλαίσιό του ήταν φορείς της προπολεμικής εμπειρίας στην οργάνωση της παράνομης δράσης. Η εμπειρία αυτή υπήρξε αποφασιστικής σημασίας για τη μαζικοποίηση του ΕΑΜ, καθώς, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες αντιστασιακές οργανώσεις, οι κομμουνιστές γνώριζαν καλά τις πρακτικές κινητοποίησης των μαζών και τους τρόπους οργάνωσης του αντιστασιακού αγώνα σε συνθήκες παρανομίας.
Κατά τη διάρκεια του πρώτου χρόνου της Κατοχής, οι εαμικές οργανώσεις αναπτύχθηκαν στους μαζικούς χώρους (πανεπιστήμια, σχολεία, εργοστάσια), όπου το ΚΚΕ ήδη από την περίοδο του Μεσοπολέμου είχε ισχυρές βάσεις, ως αντίγραφα των κομματικών του οργανώσεων σε μια συνδικαλιστική λογική οργάνωσης. Κύριος στόχος τους ήταν η αντιμετώπιση του επισιτιστικού προβλήματος. Η βασική πρακτική που υιοθέτησαν οι εαμικές οργανώσεις για να εδραιωθούν στους μαζικούς χώρους, ήταν αυτή της ενσωμάτωσης των στρατηγικών επιβίωσης, που η αυτενέργεια των κατοίκων της πόλης δημιούργησε, στην αντιστασιακή δράση. Σε αυτή τη λογική, μέλη του ΕΑΜ ενεπλάκησαν στα πολυάριθμα δίκτυα προμήθειας και διανομής τροφίμων (εισήλθαν στις επιτροπές διαχείρισης συσσιτίων, στα διοικητικά συμβούλια προμηθευτικών συνεταιρισμών, στις επιτροπές οργάνωσης ομαδικών «εξορμήσεων» στην επαρχία προς εξεύρεση τροφίμων, στα δίκτυα κλοπής υλικών από τους εργάτες των επιταγμένων από το στρατό κατοχής παραγωγικών μονάδων) μετασχηματίζοντας την αυτοσχέδια δράση προς ατομικό όφελος σε συλλογική αντιστασιακή δράση.
Ταυτόχρονα συγκροτήθηκαν, κυρίως στις λαϊκές συνοικίες της Αθήνας, επιτροπές διεκδίκησης τροφίμων και άλλων ειδών πρώτης ανάγκης, στο πρότυπο των εξωκομματικών οργανώσεων του Μεσοπολέμου, οργανώσεων δηλαδή που δημιουργούνταν με πρωτοβουλία και βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του Κομμουνιστικού Κόμματος και του ΕΑΜ, αλλά απαρτίζονταν κυρίως από άτομα που είχαν κύρος στις τοπικές κοινωνίες χωρίς να είναι απαραίτητα μέλη τους. Οι οργανώσεις αυτές υπήρξαν το πρόπλασμα των Λαϊκών Επιτροπών που τον τελευταίο χρόνο της Κατοχής αποτέλεσαν φορείς της εαμικής εξουσίας σε τοπικό επίπεδο, λειτουργώντας ως όργανα της εαμικής τοπικής αυτοδιοίκησης.

Η ανάπτυξη του διεκδικητικού κινήματος
Η τραυματική εμπειρία του λιμού μείωνε στο ελάχιστο την αντιστασιακή διαθεσιμότητα του δοκιμαζόμενου πληθυσμού. Οι περιορισμένες ψυχικές και σωματικές δυνάμεις των κατοίκων της πόλης, αναλώνονταν εξολοκλήρου στην προσπάθεια για την ανεύρεση τροφής. Παράλληλα, το ίδιο χρονικό διάστημα το ΕΑΜ επιδίωκε τη συγκρότηση και εδραίωση των πρώτων αντιστασιακών του πυρήνων σε καθεστώς πλήρους παρανομίας, γεγονός που καθιστούσε πρώιμη κάθε σκέψη για μαζικές στρατολογήσεις. Η κατάσταση αυτή μεταβλήθηκε σταδιακά από την άνοιξη και ιδιαίτερα από το καλοκαίρι του 1942, όταν η άφιξη της επισιτιστικής βοήθειας του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού οδήγησε στην ύφεση του λιμού, γεγονός που διαμόρφωσε τις προϋποθέσεις για τη μετάβαση του αντιστασιακού κινήματος σε ένα ανώτερο επίπεδο οργάνωσης και δράσης.
Η ύπαρξη διατροφικού αποθέματος στην Αθήνα, μετέβαλε τη μορφή της αντιστασιακής δράσης, η οποία πλέον προσανατολίζονταν κυρίως προς τη διεκδίκηση της δίκαιης διανομής του, της διοχέτευσής του δηλαδή προς τα λαϊκά και μεσαία κοινωνικά στρώματα που δοκιμάστηκαν περισσότερο από το λιμό. Άλλωστε οι συνθήκες ήταν πρόσφορες. Η τραγική εμπειρία του λιμού έκανε από πολύ νωρίς κατανοητό στους κατοίκους της πόλης, ότι η πειθαρχία και η υπακοή στο νέο καθεστώς, ενείχε τους ίδιους αν όχι μεγαλύτερους κινδύνους για την επιβίωσή τους, απ’ ότι ο αγώνας για την ανατροπή του.[5]
Η σημαντικότερη αντιστασιακή ενέργεια της περιόδου αυτής, ήρθε από έναν επαγγελματικό κλάδο που δεν φημίζονταν για τις δυναμικές του κινητοποιήσεις. Στις 12 Απριλίου 1942 οι δημόσιοι υπάλληλοι κήρυξαν απεργία. Παρά τη σκληρή απάντηση της κυβέρνησης, με την απόφαση του υπουργικού συμβουλίου να απολύσει τους απεργούς, «οι […] μη απεργήσαντες [υπάλληλοι] καταλαμβάνουν τας θέσεις των απολυθέντων συναδέλφων των, τα δε δημιουργηθέντα ούτω κενά θα συμπληρωθούν από πολεμιστάς της γραμμής των πρόσω και από θύματα πολέμου» και με την ανακοίνωση του πρωθυπουργού Γεωργίου Τσολάκογλου στον Τύπο ότι: «Η απεργία των θα μας δώση την αφορμήν να εξυγιάνωμεν την υπαλληλικήν τάξιν, να περιορίσωμεν τον αριθμόν των υπαλλήλων δια να αμείβωνται καλύτερον οι φιλόπονοι […] και οι φιλότιμοι»,[6] η απεργία συνεχίστηκε για δέκα περίπου ημέρες και στέφθηκε από επιτυχία.
Αυτού του τύπου η συνδικαλιστική – αντιστασιακή δράση με αμιγώς επισιτιστικά αιτήματα, ακολουθήθηκε μέχρι το τέλος του 1942, με κορύφωση τη γενική απεργία που κήρυξαν οι προσκείμενες στο ΕΑΜ και τον ΕΔΕΣ συνδικαλιστικές οργανώσεις στις 7 Σεπτεμβρίου του 1942, η οποία διήρκησε τέσσερις ημέρες. Στην απεργία αυτή δεν συμμετείχαν μόνο δημόσιοι υπάλληλοι, αλλά και τραπεζικοί, κατώτεροι δικαστικοί, εργαζόμενοι στις συγκοινωνίες, ακόμη και εργαζόμενοι στα επιταγμένα από το στρατό κατοχής εργοστάσια, παρά τη σχετική απόφαση των αρχών κατοχής που απαγόρευε ρητά τις απεργίες σε αυτά, επισείοντας ποινές φυλάκισης έως και δέκα έτη για τους συμμετέχοντες και την ποινή του θανάτου για τους οργανωτές.[7]
Οι απεργίες του 1942 όπως και οι κινητοποιήσεις κατά τον εορτασμό των επετείων της 25ης Μαρτίου και της 28ης Οκτωβρίου την ίδια χρονιά, είχαν διπλό όφελος για την οργανωμένη αντίσταση και κυρίως για το ΕΑΜ, που καρπώθηκε σε μεγαλύτερο βαθμό την επιτυχία τους, αξιοποιώντας και το εκτεταμένο και καλά οργανωμένο δίκτυο παράνομου Τύπου που είχε συγκροτήσει σε ολόκληρη την πόλη. Από τη μια πλευρά, τα θετικά αποτελέσματα των κινητοποιήσεων αυτών σε υλικό αλλά και σε ηθικό επίπεδο προσέλκυαν όλο και μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού, σπάζοντας την τρομοκρατία των κατακτητών που οδηγούσε στην αδράνεια. Από την άλλη, βελτίωναν τις οργανωτικές πρακτικές του ΕΑΜ, δοκιμάζοντας στην πράξη τρόπους κινητοποίησης των μαζών και στρατολόγησης νέων μελών.

Το εαμικό κίνημα ως παράγοντας μετασχηματισμού της προπολεμικής πολιτικής του ΚΚΕ
 
Η ανάπτυξη του εαμικού αντιστασιακού κινήματος υπήρξε ο κύριος παράγοντας πολιτικοποίησης των μαζών κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Όμως η πολιτική του επιρροή εκδηλώθηκε και στο εσωτερικό των κομμάτων που το απάρτιζαν και ιδιαίτερα του ΚΚΕ. Αν και δεν είναι δυνατή, για λόγους οικονομίας, μια διεξοδικότερη ανάλυση των διεργασιών που συντελέστηκαν σε οργανωτικό επίπεδο, μπορεί απλά να αναφερθεί ότι, όπως φαίνεται από τα εσωκομματικά δελτία του ΚΚΕ και τα οργανωτικά έγγραφα του ΕΑΜ, μετά από κάθε μεγάλη κινητοποίηση ακολουθούσε ευρεία αποτίμηση του αποτελέσματος, κριτική των πρακτικών που υιοθετήθηκαν και προτάσεις για τη βελτίωσή τους. Οι διαδικασίες αυτές, αν και χαρακτηριστικές της οργανωτικής κουλτούρας του ΚΚΕ, διέφεραν σημαντικά από τις αντίστοιχες προπολεμικές. Αυτό οφείλεται σε δύο βασικά διαφοροποιητικά στοιχεία που έφεραν οι κατοχικοί σε σχέση με τους προπολεμικούς κομμουνιστές.
Το ένα ήταν αμιγώς πολιτικό και είχε να κάνει με την απομάκρυνση του Κομμουνιστικού Κόμματος από την επαναστατική λύση. Στην προσπάθειά του να διατηρήσει αρραγές το τεράστιο και ετερόκλητο κοινωνικό κίνημα που βρίσκονταν υπό συγκρότηση, επέλεξε να αμβλύνει τις προπολεμικές ταξικές του αναφορές και να διεκδικήσει την πολιτική εξουσία μέσω κοινοβουλευτικών διαδικασιών. Το δεύτερο στοιχείο είχε ως αφετηρία ένα οργανωτικό ζήτημα που σύντομα έλαβε διαστάσεις και χαρακτήρισε την πολιτική κουλτούρα του ΕΑΜ. Οι συνεχείς και επίμονες διώξεις του μεταξικού καθεστώτος είχαν ουσιαστικά διαλύσει το ΚΚΕ. Η εισβολή των γερμανικών δυνάμεων στην Ελλάδα, βρήκε χιλιάδες μέλη του εξόριστα και φυλακισμένα και τα κατά πολύ λιγότερα που είχαν διαφύγει της σύλληψης, αποκομμένα μεταξύ τους και κυριευμένα από το αίσθημα χαφιεδοφοβίας που είχε δημιουργήσει η δράση των διωκτικών μηχανισμών της μεταξικής δικτατορίας.
Απέναντι σε αυτή την εικόνα διάλυσης, η ηγεσία του ΚΚΕ επέλεξε να προχωρήσει ταυτόχρονα στην ανασυγκρότηση του κόμματος και στη δημιουργία του ΕΑΜ. Η στρατολόγηση νέων μελών και μάλιστα η άμεση προώθησή τους σε κατώτερα και μεσαία στελέχη, έφερε στο εσωτερικό του κόμματος μια διαφορετική πολιτική κουλτούρα. Οι μερικές εκατοντάδες προπολεμικοί κομμουνιστές που έθεσαν τις βάσεις για την ανάπτυξη του μαζικότερου αντιστασιακού κινήματος, έφεραν την πολιτική κουλτούρα του Μεσοπολέμου, που χαρακτηριζόταν από τον κλειστό, παράνομο και συνωμοτικό χαρακτήρα του ΚΚΕ, τους διωγμούς και την κομματική νοοτροπία που αναπτύχθηκε στους τόπους εξορίας και εγκλεισμού, τις εσωκομματικές συγκρούσεις και αποκλεισμούς, τη δογματική προσήλωση στις επιταγές της Κομμουνιστικής Διεθνούς και της ελληνικής κομματικής ηγεσίας.
Η πολιτική συγκρότηση των νέων μελών που εντάχθηκαν στο ΚΚΕ και στις εαμικές οργανώσεις κατά τη διάρκεια της Κατοχής, συντελέστηκε σε ένα εντελώς διαφορετικό περιβάλλον. Τα νέα μέλη και ιδιαίτερα η νεολαία, που στην περίπτωση της Αθήνας διαδραμάτισε τον πρωταγωνιστικό ρόλο, στήριξαν την απόφαση της ένταξής τους στην εμπειρία που αποκόμισαν βιώνοντας τα γεγονότα του ελληνοϊταλικού πολέμου, της στρατιωτικής κατοχής και του κατοχικού λιμού. Αυτές οι εμπειρίες, που οι προπολεμικοί κομμουνιστές ερμήνευσαν σύμφωνα με την ήδη διαμορφωμένη πολιτική τους συγκρότηση, υπήρξαν η αφετηρία της πολιτικής συνειδητοποίησης των νέων της Κατοχής. Η εαμική εμπειρία παρήγαγε μια διαφορετική, από την προπολεμική, πολιτική κουλτούρα, η οποία είχε κινηματικό χαρακτήρα και εξέφραζε πλέον όχι μόνο την εργατική πρωτοπορία, αλλά την πολυσυλλεκτική κοινωνική βάση του ΕΑΜ και του ΚΚΕ.[8] Με άλλα λόγια, κατά τη διάρκεια της Κατοχής και λόγω της εαμικής αντιστασιακής εμπειρίας, το ΚΚΕ μετασχηματίστηκε από το κόμμα της εργατικής τάξης, σ’ ένα πολυσυλλεκτικό κόμμα, που αριθμούσε στο τέλος της Κατοχής εκατοντάδες χιλιάδες μέλη, γεγονός που του πρόσφερε τη δυνατότητα να διεκδικήσει την πολιτική εξουσία χωρίς να προσφύγει στην ένοπλη επαναστατική βία.
Από τα αμιγώς επισιτιστικά στα πολιτικά αιτήματα. Η πολιτικοποίηση του εαμικού κινήματος
 
Η οργανωτική και αντιστασιακή εμπειρία που απέκτησε το εαμικό κίνημα στη διάρκεια του 1942, απέδωσε καρπούς κατά τη διοργάνωση και υλοποίηση της μαζικότερης, έως τότε, αντιστασιακής του ενέργειας. Στις 22 Δεκεμβρίου 1942 κατέβηκαν σε απεργία φοιτητές, μαθητές και εργαζόμενοι διαφόρων κλάδων, πραγματοποιώντας παράλληλα μαζική διαδήλωση στους κεντρικούς δρόμους της Αθήνας. Η συγκεκριμένη κινητοποίηση, πέρα από τη μαζικότητά της, καθώς σύμφωνα με τις υπάρχουσες μαρτυρίες οι διαδηλωτές κυμαίνονταν μεταξύ 30 και 40 χιλιάδων, έφερε δύο ακόμη χαρακτηριστικά που τη διαφοροποίησαν από τις προηγούμενες και τα οποία παράλληλα πιστοποιούσαν την ωρίμανση των οργανωτικών πρακτικών του ΕΑΜ.
Το πρώτο είχε να κάνει με το γεγονός ότι το κεντρικό της αίτημα, που όπως και σε όλες τις κινητοποιήσεις του 1942 ήταν το επισιτιστικό, πλαισιώθηκε για πρώτη φορά με αμιγώς πολιτικά αιτήματα που στρέφονταν κατά των συλλήψεων, των βασανιστηρίων και των εκτελέσεων Ελλήνων πολιτών από τις δυνάμεις κατοχής. Η συνθηματολογία αυτή υποδήλωνε το σταδιακό μετασχηματισμό που συντελούνταν στο εσωτερικό του μαζικού διεκδικητικού κινήματος, με τη μετάβαση από τα αμιγώς επισιτιστικά αιτήματα στις πολιτικές διεκδικήσεις. Η εξέλιξη αυτή συντελέστηκε σ’ ένα ευνοϊκό για την Αντίσταση κλίμα, λόγω των γεγονότων που προηγήθηκαν, τα οποία αναπτέρωσαν το ηθικό και την αγωνιστική διάθεση των Αθηναίων. Στις αρχές του Νοέμβρη έγινε γνωστή η μεγάλη νίκη των συμμάχων στο Ελ Αλαμέιν, ενώ στις 19 Νοεμβρίου 1942 πραγματοποιήθηκε η πρώτη αντεπίθεση του Κόκκινου Στρατού στο Στάλινγκραντ. Όμως το γεγονός που πλημμύρισε με ενθουσιασμό τους κατεχόμενους Αθηναίους, ήταν η γνωστοποίηση της πρώτης μεγάλης επιχείρησης του ελληνικού αντάρτικου με την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου στις 25 προς 26 Νοεμβρίου 1942.
Το δεύτερο στοιχείο που διαφοροποίησε τη διαδήλωση της 22ας Δεκεμβρίου από τις προγενέστερες αντιστασιακές εκδηλώσεις, ήταν ο πρώτος καταγεγραμμένος νεκρός του μαζικού αντιστασιακού κινήματος στην Αθήνα, ο φοιτητής Μήτσος Κωνσταντινίδης.[9] Το κίνημα αποκτούσε πλέον τους μάρτυρές του, γεγονός που αποτύπωνε μια νέα πραγματικότητα: όσο το ΕΑΜ διεύρυνε την πολιτική του επιρροή, τόσο πιο βίαιη γινόταν η αντίδραση των κατοχικών δυνάμεων. Η διαδήλωση 30 έως 40 χιλιάδων Αθηναίων που εξέφραζαν δημόσια την αντίθεσή τους στο κατοχικό καθεστώς, πιστοποιούσε τη μετατροπή των ολιγάριθμων αντιστασιακών πυρήνων των αρχών του 1942, σε πολιτική δύναμη αμφισβήτησης της κατοχικής εξουσίας στα τέλη του ίδιου χρόνου.
Αν η διαδήλωση της 22ας Δεκεμβρίου αποτέλεσε σημείο καμπής για την ανάπτυξη του εαμικού κινήματος, οι εξελίξεις του αμέσως επόμενου τριμήνου, σηματοδότησαν το πέρασμά του στον αμιγώς πολιτικό αγώνα ενάντια στην κυβέρνηση των δωσίλογων και τις αρχές κατοχής. Η δυσμενής εξέλιξη του πολέμου για τις δυνάμεις του Άξονα - μετά τη συνθηκολόγηση του Στρατάρχη Πάουλους στο Στάλινγκραντ στις 2 Φεβρουαρίου 1943 και τη διαφαινόμενη ήττα των στρατευμάτων του Στρατάρχη Ρόμμελ στο μέτωπο της Βορείου Αφρικής - έφερε τους κατοίκους των κατεχόμενων ευρωπαϊκών κρατών αντιμέτωπους με τον κίνδυνο της πολιτικής επιστράτευσης. Οι διαρκώς αυξανόμενες ανάγκες του γερμανικού στρατού σε έμψυχο δυναμικό, οδήγησαν στην επιλογή της μετακύλησης μέρους του κόστους για τη συνέχιση του πολέμου στους πολίτες των κατεχόμενων χωρών, οι οποίοι καλούνταν πλέον να καλύψουν τις θέσεις εργασίας που εγκατέλειπαν οι Γερμανοί εργάτες για να σταλούν στα μέτωπα του πολέμου.[10]
Πέρα από τους παραπάνω εξωγενείς παράγοντες, η εαμική αντιστασιακή δράση το 1943 καθορίστηκε και από μια κεντρικής σημασίας εσωτερική εξέλιξη. Το Φεβρουάριο του 1943 πραγματοποιήθηκε η πολυαναμενόμενη ενοποίηση των νεανικών αντιστασιακών οργανώσεων στο οργανωτικό σχήμα της Ενιαίας Πανελλαδικής Οργάνωσης Νέων (ΕΠΟΝ). Σύντομα η ΕΠΟΝ μετατράπηκε στην πολυπληθέστερη αντιστασιακή οργάνωση, συμπεριλαμβάνοντας στις τάξεις της το δυναμικότερο στοιχείο της αθηναϊκής αντίστασης: τη νεολαία. Αν και οι διεργασίες για τη συγκρότηση μιας ενιαίας νεολαΐστικης αντιστασιακής οργάνωσης είχαν αρχίσει ήδη από τα τέλη του 1942, η εαμική ηγεσία διαβλέποντας ότι η κλιμάκωση των πιέσεων που ασκούσαν οι κατοχικές δυνάμεις θα οδηγούσε στην έντονη αντίδραση της ελληνικής κοινωνίας, επιτάχυνε τις διαδικασίες με στόχο η ΕΠΟΝ να είναι παρούσα στις κινητοποιήσεις και να λειτουργήσει ως φορέας εισαγωγής των μαζών στο εαμικό κίνημα.
Η ΕΠΟΝ ιδρύθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 1943, μια ημερομηνία κάθε άλλο παρά τυχαία, καθώς την επομένη, στις 24 Φεβρουαρίου, πραγματοποιήθηκε η πρώτη μεγάλη κινητοποίηση των κατοίκων της πρωτεύουσας ενάντια στο μέτρο της πολιτικής επιστράτευσης. Σύμφωνα με το μέτρο αυτό όλοι οι κάτοικοι της χώρας, ηλικίας από 16 έως 45 ετών, ήταν υποχρεωμένοι να αναλάβουν υποδεικνυόμενη από τις αρχές κατοχής εργασία και εκτός του τόπου κατοικίας τους, συγκροτημένοι σε συμβιωτικές ομάδες εργασίας εντός στρατοπέδων. Με άλλα λόγια, το μέτρο αυτό έπληττε το σύνολο του ελληνικού πληθυσμού, καθώς ο κίνδυνος της μαζικής αποστολής Ελλήνων στα εργοστάσια της Γερμανίας ήταν πλέον ορατός.
Πράγματι, στις 24 Φεβρουαρίου 1943 εκδηλώθηκε γενική απεργία στην Αθήνα, η οποία συνοδεύτηκε με τη διαδήλωση περισσότερων από 50 χιλιάδων Αθηναίων στο κέντρο της πόλης. Οι συγκρούσεις άρχισαν νωρίς το πρωί, έχοντας πολλές διάσπαρτες εστίες στο κέντρο της Αθήνας. Οι επιθέσεις των Ιταλών καραμπινιέρων προκαλούσαν τη διάσπαση των διαδηλωτών και τις συνεχείς επανασυγκεντρώσεις τους σε προσυμφωνημένα σημεία στην πόλη. Μετά από ένα δίωρο περίπου συνεχών συγκρούσεων, οι διαδηλωτές κατευθύνθηκαν προς το κτίριο του Υπουργείου Εργασίας με στόχο να καταστρέψουν τις ονομαστικές καταστάσεις εργαζομένων, βάσει των οποίων οι αρχές κατοχής θα μπορούσαν να εντοπίσουν τους προς επιστράτευση πολίτες.
Η διλοχία Ιταλών καραμπινιέρων που φύλασσε το κτίριο του υπουργείου, στη συμβολή των οδών Τοσίτσα και Μπουμπουλίνας στα Εξάρχεια, δεν στάθηκε αρκετή για να αναχαιτίσει το επιτιθέμενο πλήθος, παρά τους αρχικούς πυροβολισμούς στον αέρα και στη συνέχεια επί των διαδηλωτών. Όσοι κατάφεραν να μπουν στο κτίριο «ξεποδαριάζουν τα παράθυρα και σπάνε τουλάπες, γραφεία, τζάμια […] Αδειάζουν τα αρχεία και συγκεντρώνουν χαρτιά και ξύλα στους διαδρόμους, τα σκορπούν στα γραφεία και βάζουν φωτιά».[11] Η φωτιά κατάστρεψε μέρος του κτιρίου. Οι βίαιες συγκρούσεις είχαν ως αποτέλεσμα το θάνατο τουλάχιστον τριών και τον τραυματισμό 59 διαδηλωτών.[12]
Οι κινητοποιήσεις συνεχίστηκαν τις επόμενες ημέρες, με απεργίες που οργανώθηκαν από το εργατοϋπαλληλικό ΕΑΜ και το συνδικαλιστικό τομέα του ΕΔΕΣ Αθηνών, στις οποίες για μια ακόμη φορά πρωτοστάτησαν οι δημόσιοι υπάλληλοι και οι φοιτητές. Οι κινητοποιήσεις κορυφώθηκαν στις 5 Μαρτίου 1943, ημέρα γενικής απεργίας στην Αθήνα, η οποία εξελίχθηκε στη μαζικότερη έως τότε διαδήλωση στους κεντρικούς δρόμους της πόλης, με τους διαδηλωτές να εισβάλουν για μια ακόμη φορά στο Υπουργείο Εργασίας. Αποτέλεσμα των σφοδρών συγκρούσεων που σημειώθηκαν μέσα και έξω από το κτίριο, ήταν ο θάνατος τουλάχιστον τριών διαδηλωτών από τα πυρά ιταλικών αλλά και γερμανικών δυνάμεων, που είχαν αποσταλεί προς ενίσχυσή τους, και το εκ νέου κάψιμο όσων ονομαστικών καταστάσεων είχαν διασωθεί από την πρώτη εισβολή.[13]
Τη μεγαλύτερη πολιτική νίκη που πέτυχε το οργανωμένο αντιστασιακό κίνημα της πόλης κατά τη διάρκεια της Κατοχής, η οποία οδήγησε στην απόσυρση του μέτρου και στην αντικατάσταση του πρωθυπουργού Λογοθετόπουλου από έναν έμπειρο πολιτικό όπως ο Ιωάννης Ράλλης, προσπάθησε να απαξιώσει η δωσίλογη κυβέρνηση μέσω ανακοίνωσης του πρωθυπουργού, που δημοσιεύτηκε στον ημερήσιο Τύπο στις 7 Μαρτίου 1943. Στην προσπάθειά του να υποβαθμίσει τον πολιτικό χαρακτήρα των συγκρούσεων, ο Λογοθετόπουλος έκανε λόγο για τρομοκρατική δράση μιας μικρής ομάδας «αναρχικών» που παρέσυρε πολλούς εργαζόμενους, παρακωλύοντας τη λειτουργία της αγοράς και λεηλατώντας καταστήματα και κατοικίες, με στόχο την τρομοκράτηση των φιλήσυχων και νομοταγών πολιτών:
 
«Η Κομμουνιστική οργάνωσις ΕΑΜ παρασύρασα δυστυχώς και πολλούς δημοσίους υπαλλήλους και φοιτητάς […] επροκάλεσεν αναρχικάς συγκεντρώσεις ανά την πόλιν με σκοπόν να παρακωλύση την ελευθέραν κίνησιν και λειτουργίαν των δημοσίων καταστημάτων και του εμπορίου […] Διεπιστώθη ότι οι προκαλέσαντες τας χθεσινάς ταραχάς ελεηλάτησαν καταστήματα, εισέδυσαν μέχρι και ιδιωτικών κατοικιών, τρομοκρατήσαντες τους ενοίκους […]».[14]
 
Η μεγάλη αυτή νίκη είχε πολλαπλά οφέλη για το αντιστασιακό κίνημα της πόλης. Πρώτον, απέδειξε στην πράξη ότι η Αντίσταση αποτελούσε τον μοναδικό φορέα προάσπισης της κατεχόμενης κοινωνίας, έναν φορέα που μπορούσε να εκφράσει πολιτικά μεγάλο τμήμα της κοινωνίας και να οδηγήσει σε νίκες απέναντι στις κατοχικές αρχές και τους Έλληνες συνεργάτες τους. Δεύτερον, δοκιμάστηκαν για πρώτη φορά πρακτικές κινητοποίησης και δράσης, η επιτυχία των οποίων οδήγησε στην οργανωτική ωρίμανση της Αντίστασης. Τρίτον, δημιούργησε ένα κλίμα μαζικής αποδοχής της Αντίστασης από τον αθηναϊκό λαό, μια αποδοχή που σήμερα μοιάζει δεδομένη, αλλά αποτελούσε ζητούμενο για τις αντιστασιακές οργανώσεις κατά τη διάρκεια της Κατοχής.
Το ζήτημα της οργανωτικής ωρίμανσης, υπήρξε ζωτικής σημασίας για την επίτευξη των στόχων του αντιστασιακού κινήματος. Η διαρκής αύξηση του αριθμού των συμμετεχόντων στις απεργίες και τις διαδηλώσεις, ήταν το ορατό αποτέλεσμα σειράς διεργασιών που υλοποιούνταν στο εσωτερικό των αντιστασιακών οργανώσεων. Σε ότι είχε να κάνει τουλάχιστον με το ΕΑΜ, μετά από κάθε μεγάλη κινητοποίηση, η ηγεσία του σε επίπεδο πόλης, επεξεργάζονταν διάφορες πρακτικές για τη βελτίωση του αντιστασιακού αγώνα. Η δυνατότητα να δοκιμάζονται διαρκώς οι πρακτικές αυτές στην πράξη, οδήγησε στο μετασχηματισμό και μετεξέλιξη των προπολεμικών παράνομων μεθόδων μέσα από την προσαρμογή τους στην κατοχική πραγματικότητα.
Έτσι δημιουργήθηκαν σταδιακά ομάδες περιφρούρησης των διαδηλώσεων (οπλισμένες αρχικά με πέτρες και ξύλα), που είχαν ως στόχο να φυγαδεύουν τους τραυματίες σε ασφαλή σπίτια ή νοσοκομεία όπου θα τους παραλάμβαναν εαμίτες γιατροί, να δρουν ως ομάδες κρούσης διασπώντας κλοιούς αστυνομικών και να απελευθερώνουν συλληφθέντες. Παράλληλα σε κάθε διαδήλωση ενεργοποιούνταν ομάδες συντονισμού οι οποίες κατεύθυναν τις διαδηλώσεις και όριζαν τα σημεία επανασυγκεντρώσεων σε περίπτωση διάλυσης της διαδήλωσης από τις δυνάμεις καταστολής. Χαρακτηριστικό αποτέλεσμα της ωρίμανσης του εαμικού οργανωτικού μηχανισμού, υπήρξε η συγκρότηση στις αρχές του 1943 Κεντρικής Οργανωτικής Επιτροπής, η οποία ανέλαβε την οργάνωση και υλοποίηση όλων των κινητοποιήσεων (απεργιών, διαδηλώσεων, συλλαλητηρίων) των εαμικών οργανώσεων.           

 
Από την πολιτική δράση στην ένοπλη σύγκρουση
 
Η νίκη του αντιστασιακού κινήματος ενάντια στο μέτρο της πολιτικής επιστράτευσης, σηματοδότησε την αλλαγή των πολιτικών συσχετισμών στην κατεχόμενη Αθήνα. Η ανοιχτή αμφισβήτηση της πολιτικής κυριαρχίας των δυνάμεων κατοχής, οδήγησε στη διάδοση του αντιστασιακού πνεύματος. Πλέον, η προπαγάνδα της δωσίλογης κυβέρνησης γίνονταν πιστευτή όλο και από λιγότερους, ενώ το δέος απέναντι στον κατακτητή υποχωρούσε. Από αυτό το σημείο και μετά η εξουσία των κατακτητών και της διορισμένης από αυτούς κυβέρνησης, στηρίζονταν όλο και περισσότερο στη μαζική τρομοκρατία της βίας, των συλλήψεων και των ομαδικών εκτελέσεων. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ από το Μάιο του 1942, που ξεκίνησαν οι εκτελέσεις στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής, μέχρι και τον Μάρτιο του 1943 είχαν εκτελεστεί 37 άτομα, από τον Απρίλιο μέχρι το τέλος του 1943 εκτελέστηκαν 103 άτομα.[15]
Η μαζικοποίηση της Αντίστασης και κυρίως του «κομμουνιστικού» ΕΑΜ, οδήγησε στη συσπείρωση μέρους του αστικού πολιτικού και στρατιωτικού κόσμου, το οποίο εναρμονίστηκε πλήρως με την αντικομμουνιστική ρητορεία της χιτλερικής προπαγάνδας. Ο διορισμός του Ιωάννη Ράλλη ως πρωθυπουργού, υπήρξε αφετηρία αυτής της προσπάθειας, καρπός της οποίας ήταν η ίδρυση ελληνικών ένοπλων σωμάτων, των Ταγμάτων Ασφαλείας, «με την ευγενή και πρόθυμον συνδρομήν των Γερμανικών Αρχών», με στόχο την προάσπιση του κοινωνικού καθεστώτος, όπως επισήμανε με διάγγελμά του προς τον ελληνικό λαό ο πρωθυπουργός:
 
«Η κυβέρνησις θα ήτο αναξία του ονόματός της και κατωτέρα των περιστάσεων, αν άφηνε τους εν τη χώρα δρώντας τρομερούς κακούργους να συνεχίσουν το μυσερόν έργον των. Δια τούτο εθεώρησεν ως υπέρτατον αυτής καθήκον την οργάνωσιν ενόπλου δυνάμεως, δια να την αντιτάξη κατά των κακοποιών [...] Την δύναμιν ταύτην συνεκροτήσαμεν με την ευγενή και πρόθυμον συνδρομήν των Γερμανικών Αρχών [...] Με την αυτήν συμπάθειαν πρέπει να περιβάλη ο ελληνικός λαός και όλους εκείνους τους γενναίους οι οποίοι βαθέως συναισθανόμενοι τον κίνδυνον του κοινωνικού μας καθεστώτος και συνεπώς τον εθνικόν κίνδυνον εζήτησαν οι ίδιοι παρά των Γερμανικών στρατιωτικών Αρχών να ενισχυθώσι δι’ όπλων, όπως επιτελέσουν το προς την πατρίδα των καθήκον.»[16]
 
Κεντρικό ρόλο στη δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας διαδραμάτισαν προσωπικότητες του προπολεμικού πολιτικού βίου. Η ετερόκλητη συμμαχία φανατικών βενιζελικών και αντιβενιζελικών του Μεσοπολέμου, όπως ο στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος, ο Στυλιανός Γονατάς, ο υποστράτηγος Βασίλειος Ντερτιλής, ο Ιωάννης Ράλλης, πιστοποιούσε με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο τον ταξικό χαρακτήρα της δράσης των Ταγμάτων Ασφαλείας. Η συγκρότηση αντιεαμικών δυνάμεων, συμπαρέσυρε και τμήμα των Σωμάτων Ασφαλείας σε απόλυτη συνεργασία με τους κατακτητές, με στόχο την κάμψη του εαμικού κινήματος και την αποτροπή της κατάληψης της εξουσίας από αυτό μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων από την Αθήνα.
Ο ρόλος που καλούνταν να διαδραματίσουν τα Τάγματα και Σώματα Ασφαλείας ως προασπιστές του κοινωνικού καθεστώτος, έγινε ορατός με τραγικό τρόπο κατά τη διάρκεια των κινητοποιήσεων των Αθηναίων ενάντια στην επέκταση της ζώνης κατοχής του βουλγαρικού στρατού στην κεντρική Μακεδονία. Στη διαδήλωση της 22ας Ιουλίου 1943, που ήταν η μαζικότερη της Κατοχής στην Ελλάδα και μια από τις μαζικότερες κινητοποιήσεις σε ολόκληρη την κατεχόμενη Ευρώπη, περισσότεροι από 100.000 διαδηλωτές βρέθηκαν αντιμέτωποι στους κεντρικούς δρόμους της πόλης με πάνοπλους Γερμανούς στρατιώτες και άνδρες της Χωροφυλακής και της Αστυνομίας Πόλεων. Όταν η διαδήλωση έφτασε έξω από την Τράπεζα της Ελλάδος επί της οδού Πανεπιστημίου, γερμανικά άρματα άνοιξαν πυρ κατά των διαδηλωτών. Γρήγορα, οι συγκρούσεις επεκτάθηκαν στους γύρω δρόμους. Οι περισσότεροι διαδηλωτές σκοτώθηκαν από γερμανικά πυρά στην οδό Ομήρου και στους δρόμους γύρω από το Οφθαλμιατρείο Αθηνών, ενώ ενεργή ήταν και η συμμετοχή ανδρών της Χωροφυλακής που καταδίωκαν τους διαδηλωτές στα γύρω στενά. Η αιματηρή καταστολή της διαδήλωσης άφησε περίπου 60 νεκρούς και τραυματίες στους δρόμους της Αθήνας.[17]
Η εξέλιξη αυτή οδήγησε το ΕΑΜ σε μια ακόμη αλλαγή του αντιστασιακού του προσανατολισμού στην Αθήνα. Η συμμετοχή ανδρών της ελληνικής χωροφυλακής και της αστυνομίας πόλεων στην καταστολή των διαδηλώσεων και η έναρξη των επιδρομών των Ευζωνικών Ταγμάτων Ασφαλείας στους μαζικούς χώρους (εργοστάσια – νοσοκομεία), οδήγησαν στο μετασχηματισμό της εαμικής δράσης στην πόλη. Από το φθινόπωρο του 1943, το ΕΑΜ ανέπτυξε το ένοπλο σκέλος του, τον ΕΛΑΣ, μεταφέροντας το κέντρο βάρους της δράσης του από το κέντρο της πόλης στις συνοικίες της. Η χωροταξική αναδιάταξη συνοδεύτηκε από το μετασχηματισμό της μορφής και του χαρακτήρα της αντιστασιακής δράσης: από τον πολιτικό αγώνα των μαζικών κινητοποιήσεων, η εαμική αντίσταση έλαβε πλέον κυρίως τη μορφή της ένοπλης δράσης στις συνοικίες της Αθήνας. Καθοριστική σημασία σε αυτό το μετασχηματισμό διαδραμάτισε η συνθηκολόγηση της Ιταλίας στις αρχές του Σεπτέμβρη του 1943. Η αποχώρηση των Ιταλών οδήγησε στον εξοπλισμό του ΕΑΜ, μέσα από την κάρπωση στρατιωτικού υλικού που αντάλλασαν και πουλούσαν μαζικά οι αποχωρούντες Ιταλοί στρατιώτες και στη μείωση της παρουσίας των κατακτητών στις συνοικίες της πόλης.
Δεν είναι τυχαίο, και αυτό αποτελεί ένα ακόμη στοιχείο που πιστοποιεί τον ταξικό χαρακτήρα της εμφύλιας σύγκρουσης στην Αθήνα κατά τη διάρκεια του τελευταίου χρόνου της Κατοχής, ότι οι προσφυγικές και γενικότερα λαϊκές συνοικίες της πόλης αποτέλεσαν τα προπύργια της εαμικής αντίστασης και τους κύριους στόχους των αντιεαμικών δυνάμεων. Η ταξική γεωγραφία των μεγάλων μπλόκων, τα οποία αποτέλεσαν την κορύφωση της τρομοκρατικής βίας των γερμανικών αρχών κατοχής και υλοποιήθηκαν από τα ελληνικά Σώματα Ασφαλείας το 1944, καταδεικνύεται από το γεγονός ότι όλα διενεργήθηκαν σε φτωχές προσφυγικές συνοικίες της Αθήνας: στη Ν. Ιωνία (Καλογρέζα), στις 15 Μαρτίου 1944 με 160 συλληφθέντες και 23 επί τόπου εκτελεσθέντες, στη Γούβα, στις 18 Ιουνίου 1944 με 1.000 συλληφθέντες και στις 4 Ιουλίου 1944 με 200 συλληφθέντες, στον Βύρωνα, την 1 Αυγούστου 1944 με 200 συλληφθέντες και στις 7 Αυγούστου 1944 με 1.000 συλληφθέντες και 12 επιτόπου εκτελεσθέντες, στου Δουργούτη (περιοχή του σημερινού Νέου Κόσμου) - Κατσιπόδι (σημερινή Δάφνη) - Φάρο Ν. Σμύρνης στις 9 Αυγούστου 1944 με 5.000 συλληφθέντες και 190 επιτόπου εκτελεσθέντες, στην Καλλιθέα στις 24, 25 και 28 Αυγούστου 1944 με 93 συνολικά εκτελεσθέντες.[18]
Για λόγους οικονομίας δεν είναι δυνατό να επεκταθούμε στην αναλυτική παρουσίαση των εμφύλιων συγκρούσεων του τελευταίου χρόνου της Κατοχής. Η εμφύλια βία και οι διάφορες μορφές που αυτή έλαβε στην Αθήνα (από τη αδιάκριτη βία των μπλόκων, μέχρι και τη στοχευμένη και εκδικητική βία των εκτελέσεων και των δολοφονιών ανάμεσα στην ΟΠΛΑ και τον ΕΛΑΣ από τη μια πλευρά και τα Τάγματα και Σώματα Ασφαλείας και τις διάφορες αντικομμουνιστικές οργανώσεις από την άλλη), στοίχισε τη ζωή σε τουλάχιστον 1.500 άτομα.
Το ΕΑΜ ξεκινώντας ως μια, ανάμεσα σε άλλες, αντιστασιακή οργάνωση το φθινόπωρο του 1941, κατάφερε να εξελιχθεί σε ένα μαζικό αντιστασιακό κίνημα. Ένας από τους βασικούς λόγους που οδήγησαν σε αυτή την εξέλιξη ήταν ότι το ΕΑΜ αξιοποίησε την εμπειρία του προπολεμικού ΚΚΕ στην οργάνωση και λειτουργία παράνομων οργανώσεων, εμπειρία που δεν έφεραν οι υπόλοιπες αντιστασιακές οργανώσεις. Σημαντικότερη όμως υπήρξε η πολιτική του επιδίωξη που στόχευε στη δημιουργία ενός μαζικού κινήματος. Το ΕΑΜ διατύπωσε εξαρχής το διττό χαρακτήρα της αντιστασιακής του δράσης (εθνικοαπελευθερωτικός και κοινωνικός αγώνας), με τον στόχο της αποτροπής επαναφοράς του προπολεμικού πολιτικού και κοινωνικού καθεστώτος μετά τον πόλεμο όχι μόνο να μην ατονεί – όπως συνέβη στην περίπτωση άλλων αντιστασιακών οργανώσεων που σταδιακά τον εγκατέλειψαν – αλλά να καθορίζει όλο και σε μεγαλύτερο βαθμό την εαμική πολιτική.
Κλείνοντας τη συνοπτική αυτή παρουσίαση του εαμικού κινήματος που εκδηλώθηκε κατά τη διάρκεια της Κατοχής στην Αθήνα, θα πρέπει να τονιστεί ότι αυτό υπήρξε ένα ευρύτερο κοινωνικό φαινόμενο, το οποίο διαμορφώθηκε από τους προπολεμικούς πολιτικούς και κοινωνικούς συσχετισμούς, τους τρόπους με τους οποίους αυτοί μετασχηματίστηκαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής, τα νέα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα που προκάλεσε η ρήξη της στρατιωτικής κατοχής και την ανάδυση των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, για πρώτη φορά μαζικά, στο προσκήνιο της πολιτικής ζωής μέσα από τη συμμετοχή τους στην οργανωμένη αντίσταση. Επιπρόσθετα, μια σειρά πολιτισμικών και κοινωνικών παραμέτρων που καθόρισαν κυρίως τις επιλογές της νεολαίας και είχαν να κάνουν με τη διαμόρφωση μιας νέας και συλλογικής πολιτικής ταυτότητας, διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη και κυρίως στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του εαμικού κινήματος στην Αθήνα. Δυστυχώς, η διαπραγμάτευση αυτών των παραμέτρων δεν μπορεί να υλοποιηθεί στο πλαίσιο ενός συνοπτικού άρθρου.
Το ΕΑΜ εξέφρασε, μέσα από την ευρεία κοινωνική συμμαχία που δημιούργησε, την επιθυμία μεγάλου τμήματος του ελληνικού λαού να απελευθερωθεί από την ξένη στρατιωτική κατοχή και, όσο αυτή η στιγμή πλησίαζε, να διεκδικήσει τη δημιουργία μιας δίκαιης και δημοκρατικής κοινωνίας μετά τη λήξη του πολέμου. Όμως όσα ακολούθησαν μετά την απελευθέρωση, με κορύφωση τη σύγκρουση των Δεκεμβριανών και το ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου, οδήγησαν στην πολιτική ήττα του εαμικού κινήματος, καταδικάζοντας τους νικητές της Αντίστασης σε μακροχρόνιο πολιτικό και κοινωνικό αποκλεισμό.
 
Ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης είναι διδάκτορας ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και οικονομολόγος.
 
Το άρθρο αυτό βασίζεται σε στοιχεία που συνέλλεξε κατά τη διάρκεια της έρευνας για τη συγγραφή διδακτορικής διατριβής με τίτλο «Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα. Το εαμικό αντιστασιακό κίνημα στις ανατολικές συνοικίες της Αθήνας: Καισαριανή, Βύρωνας, Παγκράτι, Γούβα, Υμηττός».     

[1] ΕΔΕΣ, Το πρόγραμμα του Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου, Αθήνα, 1943.
[2] ΠΕΑΝ, Τι πιστεύουμε, Αθήνα, 1941.
[3] Θανάσης Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε, τ. Α΄, Αθήνα, Δωρικός, 1983, σ. 160.
[4] ΚΚΕ, Επίσημα κείμενα, τόμος 5ος, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1981, σ. 54.
[5] Πράγματι, όπως προκύπτει από την εξαίρετη μελέτη τεσσάρων ελλήνων ψυχιάτρων-ψυχολόγων, Φ. Σκούρας, Α. Χατζηδήμος, Α. Καλούτσης και Γ. Παπαδημητρίου, Η ψυχοπαθολογία της πείνας, του φόβου και του άγχους. Νευρώσεις και ψυχονευρώσεις, Αθήνα, Οδυσσέας, 1991, σειρά Τρίαψις Λόγος 3, πρώτη έκδοση το 1947, η επιλογή της ανάληψης αντιστασιακής δράσης λειτούργησε λυτρωτικά για χιλιάδες κατοίκους της πόλης. Η μελέτη αυτή, που πρέπει να σημειωθεί ότι βασίστηκε σε στοιχεία που συλλέχτηκαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής και τον πρώτο χρόνο μετά την απελευθέρωση, αναδεικνύει μια ελάχιστα μελετημένη πτυχή της αντιστασιακής δράσης, αυτή που σχετίζεται με την ψυχολογία της Αντίστασης και η οποία διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στη μαζικοποίηση του αντιστασιακού κινήματος.   
[6] Πρωία, 19 Απριλίου 1942.
[7] Διοικητική έκθεση του συνταγματάρχη Βάλτερ Βάιγκολντ, επιτελάρχη στη στρατιωτική  διοίκηση Νοτίου Ελλάδος, για το διάστημα Ιούλης-Σεπτέμβρης 1942 με ημερομηνία 17 Σεπτεμβρίου 1942, παρατίθεται στο Μάρτιν Ζέκεντορφ, Η Ελλάδα κάτω από τον αγκυλωτό σταυρό. Ντοκουμέντα από τα γερμανικά αρχεία, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1991, σ. 143.
[8] Χαρακτηριστικό είναι το σχόλιο του Θανάση Χατζή, Γραμματέα του ΕΑΜ κατά τη διάρκεια της Κατοχής, στην κριτική του επί των εργασιών της Β΄ Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης του ΚΚΕ τον Δεκέμβριο του 1942: «Τα στελέχη που πήραν μέρος στη Συνδιάσκεψη ήταν [...] όλα από την παλιά φρουρά του Κόμματος. Βιολογικά, βέβαια, στην πλειοψηφία τους νέοι, αλλά ψυχολογικά και από άποψη συνηθειών και βιωμάτων γερασμένοι. Και στο αρχικό στάδιο ο πρακτικισμός και οι εμπειρίες από την παράνομη οργάνωση και δράση, μαζί με την χωρίς όρια εργατικότητα και αυτοθυσία, τους βοήθησε να ανταποκριθούν στις αποστολές και να αποσπάσουν τη γενική εκτίμηση των νέων μελών του Κόμματος. Όταν όμως η Συνδιάσκεψη είχε να αντιμετωπίσει και να δώσει λύσεις σε προβλήματα πολέμου, επανάστασης και εξουσίας, για να κάνει το Κόμμα υπεύθυνη πολιτική δύναμη, φάνηκε η ανεπάρκειά τους. Αν γίνονταν δεκτή η εισήγηση του Σιάντου και έπαιρναν μέρος στη Συνδιάσκεψη νέοι άνθρωποι του Κόμματος, που θα φέρνανε τον αέρα της αντικατοχικής έξαρσης και των επαναστατικών απαιτήσεων του λαού, ασφαλώς οι αποφάσεις θα ήταν διαφορετικές [...] Η ιεράρχηση των καθηκόντων θα ανατρέπονταν ριζικά», Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση, τ. Α΄, σ. 408.  
[9] «Είχα προχωρήσει στην οδό Ζαΐμη. Πλάι μου ήταν ο Μήτσος ο Κωνσταντινίδης [...] Ακριβώς τη στιγμή που προχωρούσαμε, ένα τζιπ με δύο Ιταλούς [...] προχώρησε κατ’ ευθείαν πάνω μας σα σφήνα. Φυσικά αυτό μας ανάγκαζε να τραβιόμαστε άλλοι απ’ τη μια πλευρά και άλλοι απ’ την άλλη. Ο Κωνσταντινίδης άρχισε να φωνάζει “πιαστείτε χέρι με χέρι να μην αφήσουμε τους φασίστες να προχωρήσουν”. Σε αυτή ακριβώς τη στιγμή, ο υπαξιωματικός ο Ιταλός πυροβόλησε και η σφαίρα βρήκε τον Κωνσταντινίδη ψηλά στον ώμο και βγήκε απ’ το μέρος της καρδιάς. Τον λάβαμε, μόλις προλάβαμε να τον πάμε σ’ ένα διπλανό σπίτι όπου ξεψύχησε [...] Τελικά οι διαδηλωτές και οι Επιτροπές μπήκαν στο Υπουργείο Εργασίας όπου και το κατέλαβαν». Μαρτυρία Κώστα Λιναρδάτου στελέχους της ΕΠΟΝ στη Νομική Σχολή του Παν/μίου Αθηνών στο 5ο επεισόδιο με τίτλο «Οι αγώνες στις πόλεις» της σειρά ντοκιμαντέρ «Το χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», σκηνοθεσία Αντώνης Βογιάζος, σενάριο Πέτρος Ανταίος-Αντώνης Βογιάζος, ιστορικός σύμβουλος Νίκος Σβορώνος, παραγωγή Τομέας Μόρφωσης ΕΤ1, Τμήμα Επιμορφωτικών Εκπομπών, αταξινόμητο αρχείο ΠΕΑΝ.
[10] Η εκμετάλλευση του εργατικού δυναμικού των κατεχόμενων χωρών και ιδιαίτερα της Σοβιετικής Ένωσης, Πολωνίας και Γαλλίας, έλαβε κυρίως τα δύο τελευταία χρόνια του πολέμου τεράστιες διαστάσεις. Σύμφωνα με τον Ulrich Herbert, οι ξένοι εργάτες στη χιτλερική Γερμανία αυξήθηκαν από 301.000 άτομα το 1939 σε 7.126.000 το 1944, φτάνοντας το 20% του συνολικού εργατικού δυναμικού, Ulrich Herbert, A History of Foreign Labor in Germany, 1880–1980: Seasonal Workers/Forced Laborers/Guest Workers, University of Michigan Press, 1990, παρατίθεται στο Panikos Panayi, «Expoitation, Criminality, Resistance. The Everyday Life of Foreign Workers and Prisoners of War in the German Town of Osnabruck, 1939-1949», Journal of Contemporary History 40, 2005, σ. 483.
[11] Ελευθέριος Δέπος, «Η νίκη του ελληνικού λαού στη μάχη για την ματαίωση της πολιτικής επιστρατεύσεως», Ιστορικόν Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως 25-26, Σεπτέμβριος – Οκτώβριος 1960, σ. 27.
[12] Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, στη διαδήλωση της 24ης Φεβρουαρίου σκοτώθηκαν τουλάχιστον τρία άτομα: ο Διονύσης Δημακόπουλος, ανάπηρος πολέμου, μέλος του ΚΚΕ, ο Νικόλαος Κουκουβάς ή Κουκουράβας, ζαχαροπλάστης, μέλος του ΕΑΜ Κουκακίου και ο Ιωάννης Δρακόπουλος, μαθητής του Ε΄ γυμνασίου Αθηνών από πυρά καραμπινιέρου στις κινητοποιήσεις των μαθητών στο Παγκράτι.
[13] Στις συγκρούσεις της 5ης Μαρτίου σκοτώθηκαν τουλάχιστον τρία άτομα: ο Γιώργος Μαρινάκης, επικεφαλής λόχου του ΕΛΑΣ, ο επονίτης Ανδρέας Μουρκούσης και ο Εδμόνδος Τορόν, σπουδαστής ΕΜΠ και μέλος της ΕΠΟΝ.
[14] Δέπος, «Η νίκη του ελληνικού λαού», σ. 32.
[15] Γιάννης Κουβάς, Σκοπευτήριο Καισαριανής. Η ματωμένη καρδιά της Ελλάδας, Αθήνα, Εντός, 2003.
[16] Πρωία, 15 Ιανουαρίου 1944.
[17] Οι νεκροί της ημέρας εκείνης ήταν τουλάχιστον εννέα: ο Ιωάννης Κατσαρός, μέλος του ΕΑΜ Αθήνας, ο Δημήτρης Δουκάκης, ξυλουργός, κάτοικος Καισαριανής, ο Θανάσης Τεριακής, σπουδαστής του τμήματος Μηχανολόγων – Ηλεκτρολόγων ΕΜΠ, μέλος της ΕΠΟΝ, κάτοικος Παγκρατίου, ο Θωμάς Χατζηθωμάς, σπουδαστής του τμήματος Πολιτικών Μηχανικών ΕΜΠ, μέλος του ΚΚΕ, μέλος της ΕΠΟΝ Σπουδάζουσας, ο Θεωνάς Μαυρομματίδης, φοιτητής Ανωτάτης Εμπορικής, μέλος της ΕΠΟΝ, κάτοικος Κολωνού, η Κούλα Λίλη, φοιτήτρια της Γαλλικής Ακαδημίας, μέλος της ΕΠΟΝ, η Παναγιώτα Σταθοπούλου, εργάτρια, μέλος της ΕΠΟΝ, κάτοικος Γκύζη, ο Αλέξανδρος Δεσύπρης, εφαρμοστής και ο Χρήστος Κοντός, επιπλοποιός. Ο τελικός αριθμός των νεκρών πρέπει να προσεγγίζει τους 15.
 
[18] Οι αριθμοί συλληφθέντων και εκτελεσθέντων προέρχονται από τα δελτία συμβάντων των κατά τόπους αστυνομικών τμημάτων, ΕΛΙΑ, Αρχείο Αριστοτέλη Κουτσουμάρη, φακ. 46 και από δημοσιευμένα πρακτικών δικών των δωσίλογων στον μεταπολεμικό Τύπο. 

Via