Σημειώσεις από τα ημερολόγια του Μιχάλη Πανά, διοικητή του ΕΛΑΣ (1943)

Τραγουδώντας βάδιζαν μέσα στη βροχή και δεν εγκατέλειπαν τις θέσεις τους

Αγναντα, Δήμος Τζουμέρκων, Αρτα - Μιχάλης Πανάς 1939, δευτεροετής Εύελπις

09.07.2017, 11:57 | Ετικέτες:  Ιστορία, εμφύλιος, Ναζί, Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, ΕΑΜ-ΕΛΑΣ

Συντάκτης: 

Ηλέκτρα Αντωνιάδου

Μιχάλης Πανάς, διοικητής συγκροτήματος λόχου πολυβόλων του ΕΛΑΣ, 1943. Δύο ημερολόγια που βρέθηκαν τυχαία μετά θάνατον φέρνουν στο φως λεπτομέρειες από τη ζωή των ανταρτών, τις δυσκολίες της καθημερινότητάς τους στο βουνό, αλλά και τις μάχες με τους δύο εχθρούς: πότε τους ξένους Γερμανούς στρατιώτες, πότε τους αδελφούς Ελληνες αντάρτες του ΕΔΕΣ.

Δύο ημερολόγια που γράφτηκαν πάνω στα βουνά της δυτικής Μακεδονίας και της Ηπείρου, τα βράδια, έπειτα από τις θανάσιμες μάχες, τις εξαντλητικές πορείες, τις ταλαιπωρίες και τα κρύα που αντιμετώπισαν οι αντάρτες, με τον θάνατο να φτερουγίζει στους ώμους και τον φόβο των αντιποίνων του εχθρού στις οικογένειές τους να στοιχειώνει τη σκέψη τους.

Δύο τετράδια που ταξίδεψαν μέσα στο γυλιό ενός στρατιώτη από κορφή σε κορφή, από χωριό σε χωριό, από τα βουνά της Φλώρινας μέχρι τις ακτές της Πρέβεζας, για να φτάσουν εβδομήντα χρόνια μετά στα χέρια μας· ντοκουμέντα μιας άγριας και ταραγμένης εποχής της σύγχρονης Ιστορίας της Ελλάδας.

Μιχάλης Πανάς, αντάρτης του ΕΛΑΣ. Μέσα από τις βιαστικά γραμμένες αράδες των ημερολογίων του αναβιώνει η ένταση της απίστευτης περιπέτειας του ανθρώπου που, μαζί με άλλους, πήρε τα βουνά για να υπερασπιστεί την ελευθερία της πατρίδας του.

Από τη μια οι κακουχίες της αντάρτικης ζωής, από την άλλη η νοσταλγία για τη γυναίκα που άφησε πίσω μαζί με το αγέννητο παιδί τους.

Τα αποσπάσματα που ακολουθούν ανήκουν στα ημερολόγια του Μιχάλη Πανά από την περίοδο της ένοπλης Αντίστασης.

Σημειώσεις από το 1ο ημερολόγιο του Μιχάλη Πανά, διοικητή του ΕΛΑΣ (1943)

Φωτογραφία του ημερολογίου |

Μέρος Α'

Ο Μιχάλης Πανάς βγήκε αντάρτης στις 6 Ιουλίου του 1943, μαζί με πλήθος στρατιωτών αλλά και απλών πολιτών που εισέρρευσαν στους κόλπους των διάσπαρτων αντάρτικων κινημάτων που είχαν δημιουργηθεί σε όλη την επικράτεια.

Γεννημένος το 1919 στo Αιτωλικό Μεσολογγίου, μεγάλωσε στην Εδεσσα και σπούδασε στη Σχολή Ευελπίδων στην Αθήνα, από όπου αποφοίτησε με τον βαθμό του ανθυπολοχαγού το 1940, έτος κήρυξης του ελληνοϊταλικού πολέμου.

Αμέσως μετά την αποφοίτησή του, η τάξη του στάλθηκε εσπευσμένα στην Ελευθερούπολη Καβάλας για την άμυνα κατά των γερμανικών στρατευμάτων που ετοιμάζονταν να εισβάλουν στη χώρα.

Τον Σεπτέμβριο του 1942 ο Μιχάλης Πανάς παντρεύτηκε τη γυναίκα της ζωής του, Θωμαή Βαλαμίχου, κι έναν χρόνο αργότερα γεννήθηκε η κόρη τους Νανά, γεγονός που ο ίδιος πληροφορήθηκε ενώ βρισκόταν στον ΕΛΑΣ.

Λόγω της αντιστασιακής του δράσης, οι Γερμανοί συνέλαβαν και κράτησαν για κάποιο διάστημα τη γυναίκα του Θωμαή ενώ ήταν έγκυος, σε κρατητήριο στην Εδεσσα, από όπου βγήκε ύστερα από παρέμβαση του μητροπολίτη Εδέσσης Παντελεήμονα, κατά κόσμον Γεώργιου Παπαγεωργίου.

Μετά τη βασική του εκπαίδευση στον ΕΛΑΣ, ο Μιχάλης Πανάς ορίστηκε στρατιωτικός διοικητής μιας από τις τρεις ομάδες του συγκροτήματος πολυβόλων του ΙΙ/27 Τάγματος Πεζικού, στο υπαρχηγείο του ΕΛΑΣ στο Σινιάτσικο (ή Ασκιο, βουνό μεταξύ Καστοριάς και Κοζάνης).

Η μάχη της Γιάγκοβας

Τα θεμέλια της γέφυρας της Γιάγκοβας σήμερα. Στο βάθος, η Εγνατία Οδός |

Η πρώτη μάχη που περιγράφεται στο πρώτο ημερολόγιο δίνεται στη γέφυρα της Γιάγκοβας, βορειοανατολικά των Γρεβενών και μεταξύ Κοκκινιάς και Πολύδενδρου, στις 31 Αυγούστου του 1943.

Δύο ομάδες ανταρτών διατάσσονται να συγκλίνουν στο σημείο της μάχης, ετοιμαζόμενοι για επίθεση:

«31η Αυγούστου: Στις 2.30 πρωινή διετάχθη το Συγκρότημα να κινητοποιήση δύο ομάδες, μία στο Συγ/μα (σ.σ. συγκρότημα) Καραθανάση, μία στο Συγ/μα Ορφανού (Παπαφλέσα).

Αποστολή των ομάδων να καλύψουν μαζύ με το Συγ/μα το αριστερόν του αρχηγείου Πιερίων, το οποίον στις 6.30 θα επιτεθή εις την γέφυραν Γιάγκοβας. [...]

Επικεφαλής της ομάδος Υφαντή ο Συγ/ρχης (σ.σ. συγκροτηματάρχης) Κακατσής, επικεφαλής της ομάδος Πετρόμπεη ο Ανθ/γός Πανάς.

»Στις 6.30 ήρχισε η επίθεσις. Μετά 10 βολών δικών μας, όλμων, ριπής πολυβόλων ήρχισαν οι Γερμανοί να βάλλουν με όλμους και πολυβόλα. Το αρχηγείον Πιερίων εχτύπησε τους Γερμανούς την στιγμήν που ετοιμάζοντο να επιτεθούν και αυτοί με 11 αυτοκίνητα, ένα πολυβόλο, έναν όλμον εντεύθεν της γέφυρας.

Η μάχη διήρκησε επί τριήωρου οπότε οι Γερμανοί ηναγκάσθησαν να συμπτηχθούν εκείθεν της γέφυρας, αφήνοντας στο πεδίον της μάχης δυο αυτοκίνητα, νεκρούς, τραυματίας, λοιπόν υλικόν.

Στις 9.30 ήρχισε να βάλλει το Γερμανικόν πυροβόλον από θέσης εκείθεν της γέφυρας. Η βολή ασταθής και το πρώτο βλήμα έπεσε εις απόστασιν 300 μέτρων από την ομάδα Πετρόμπεη. [...] Αποτελέσματα 30 Γερμανοί νεκροί, αιχμάλωτοι, 3 Γερμανοί τραυματίες. Λάφυρα ένα κάρρο, τρεις ημίονοι. Απώλειαι δικές μας ένας νεκρός, ένας τραυματίας».

Η πυρπόληση των χωριών

Το ορόσημο Αι-Μηνά και στο βάθος το χωριό Σύδενδρο Γρεβενών |

Ο πρώτος εμπρησμός χωριού που αναφέρει ο Μιχάλης Πανάς είναι του ταξιάρχη Γρεβενών στις 6 Σεπτεμβρίου του 1943. Θα ακολουθήσουν κι άλλοι.

Στις 8 Σεπτεμβρίου πυρπολούνται τα χωριά Κυρακαλή, Μαυραναίοι, Ελατος, Μαυρονόρος:

«8η Σεπτεμβρίου: Η βροχή πλημμύρισε τους δρόμους και πολύ λίγες πιθανότητες υπάρχουν να κινηθή ο εχθρός από Γρεβενά προς υψώματα.

Η ομάς πολ/λων (σ.σ. πολυβόλων) Πετρόμπεη και το στοιχείον Πολιτίδη υπό τας Δ/γάς του Δ/τού (σ.σ. διαταγάς του διοικητού) του Λόχου Πανά τίθενται εις την διάθεσιν του Στρατηγού Καλαμπαλίκη.

Ο εχθρός κινηθείς το πρωί έφθασε εις Κυρά Καλή την οποίαν έκαψε με διαθέσεις προς Σύδενδρον. Αρχισαν να βάλλουν οι όλμοι του συγκροτήματος και η μάχη άναψε εις το αντέρισμα Αη Λια-Σύδενδρου. [...]

Οι όλμοι βάλλουν συνεχώς, τα πολ/λα θερίζουν τα υψώματα του Σύδενδρου.

Ο εχθρός ευρεθείς ενώπιον μεγάλης αντιστάσεως ζητεί την υποστήριξη του πυροβολικού και των όλμων. Το εχθρικό πυρ/κό (σ.σ. πυροβολικό) βομβαρδίζει τας θέσεις μας συνεχώς.

Αλλα τμήματα του εχθρού κινηθώντα προς Μαυραναίους έκαψαν το χωριό όπως και τα χωριά Ελατον, Μαυρονόρον και άλλα μικρότερα.

Την 14 ώραν ο εχθρός κατορθώνει και μπαίνει στο χωριό, αρχίζει να καίη τα σπίτια ενώ τα πολ/λα και οι όλμοι σφυροκοπούν τας θέσεις των.

»Οι αντάρτες μας πολεμούν με λύσσα, και κάθε βήμα το πληρώνη ο εχθρός μ’ αίμα. Η μάχη συνεχίζεται με πείσμα, ενώ ο εχθρός ρίχνει όλο κι άλλες δυνάμεις. Προσπαθή να κινηθή αριστερά, δεξιά μέσα από τις χαράδρες αλλά τα πολ/λα τους ανακαλύπτουν, βάλλουν.

Οι Λόχοι με τα τρία πολ/λα κάμνουν θαύματα. Σαν είχε και τα τρία απωλεσθέντα θα μπορούσε να υποστηρίζει καλύτερα τον Λόχον πεζικού.

Την 17 ώραν ο εχθρός επιχειρεί κυκλωτική κίνηση από Αη Γιώργη κι ανεβάζει δι’ αυτοκινήτων δύναμιν εις τα νώτα μας. Τα τμήματά μας τον ανακαλύπτουν και τον αναγκάζουν να συμπτηχθή. Η μάχη συνεχίζεται σκληρή και με πείσμα μέχρι την ώραν που βράδιασε.

Ο εχθρός κατόρθωσε ύστερα από δέκα ώρες μάχης να φθάση εις ορόσημο Αη Μηνά. Τα τμήματά μας ευρίσκονται εις απόστασιν 400 μέτρων.

Το σκοτάδι σταματάει την μάχην και το Τάγμα παίρνει μέτρα ασφαλείας για την νύχτα. Οι πληροφορίες δείχνουν ότι ο εχθρός παραμένει στας θέσεις. [...]

»Ολη την νύχτα είμαστε άγρυπνοι μέσα στην λάσπη περιμένοντας τον εχθρό. Τα πολ/λα παίρνουν νέας θέσεις.

Το στοιχείο Πολιτίδη-Παϊταρίδη εις το κέντρον του δρόμου Αμυγδαλιάς-Ροδιάς, το στοιχείον Πετρόμπεη-Μελά εις το αριστερόν του δρόμου, το στοιχείον Φούντη στέλνεται προς επιδιόρθωσιν επειδή παραμορφώθη ο επικρουστήρας από τα πολλά πυρά».

Η Λάγκα Καστοριάς πυρπολείται στις 5 Οκτωβρίου μετά από σκληρή μάχη

«5η Οκτωμβρίου: Αναχώρησις από Ζώνη στις 6. Αφιξη εις Οντρια στις 8.30. Δύο πολ/λα εις αμυντικήν γραμμήν κ' ένα εις εφεδρεία. Το οπλο/λο (σ.σ. οπλοπολυβόλο) εις αμυντική γραμμή. [...]

Στις 10 άρχισε ο εχθρός να κινείται προς χωριό Λάγγα. Τα τμήματα του Τάγματος αρχίζουν να βάλλουν. Ο εχθρός πιεζόμενος από τον όλμο του Τάγματος και τα πολυβόλα αναγκάζεται να ζητήση την υποστήριξιν πυρ/κού.

Το πυρ/κό του εχθρού αρχίζει σφοδρά πυρά. Το έδαφος πετρώδες σκορπά κάθε βλήμα σε πολλά κομμάτια. Οι άνδρες παραμένουν ακλόνητοι στας θέσεις τους.

»Ωρα 17. Ο εχθρός μη δυνηθείς να προχωρήσει συνεχίζει τα πυρά πυρ/κών. Ανά τρεις, ανά τέσσερις σκορπίζει στας θέσεις μας τα βλήμματα. Διά πρώτην φορά ο εχθρός χρησιμοποιεί τόσο πυρ/κό.

Ενώ βομβαρδίζει συνεχώς, οι άνδρες μας απαντούν με τα πυρά τους παραμένοντας στας θέσεις τους. Επέρχεται η νύχτα και ο εχθρός δεν μπόρεσε να μπη στο χωριό.

Με το σκοτάδι και με τα πυρά πυρ/κού κατορθώνει να μπη και να κάψη το χωριό. Απώλειαι Λόχου 2 τραυματίαι από θραύσματα πυρ/κού».

Οι αντάρτες κινούνται συνεχώς ακολουθώντας ή ακολουθούμενοι από τον εχθρό.

Οι διαδρομές που διανύουν γίνονται ακόμα πιο κοπιαστικές όταν αναγκάζονται να περπατούν με τις σόλες των παπουτσιών λιωμένες.

Στις 13 Οκτωβρίου ο Μιχάλης Πανάς και η ομάδα του φτάνουν με τα πόδια από το χωριό Δάφνη στον Πεντάλοφο Κοζάνης, στις 14 από τον Πεντάλοφο στους Φιλιππαίους Γρεβενών, στις 15 στη Βωβούσα, στις 16 στον Γρεβενίτη, στις 17 στη Μεγάλη Γότιστα, στις 18 στον Γαργαρόκαμπο «[...]μετά από μία τρομακτική πορεία μέσω απότομων βράχων».

Στο ημερολόγιο περιγράφεται γλαφυρά η σωματική καταπόνηση σε συνδυασμό με την ψυχική θέληση των ανταρτών:

«19 Νοεμβρίου: Ωρα 10 αναχώρησις διά Αγναντα. Η πορεία είναι τρομερή, σ’ όλο το δρόμο έχουμε βροχή και οι άνδρες ξυπόλυτοι βαδίζουν μέσα στην λάσπη.

Στις 10 το βράδυ ύστερα από 12 ώρες πορεία φθάσαμε τσακισμένοι εις Αγναντα και εγκατασταθήκαμε εν επισταθμία.

Η υπόδησις των ανδρών βρίσκεται σε κακά χάλια. Εν τούτοις όμως ενώ βαδίζουν σε μέρη ξυπόλυτοι, το ηθικόν είναι εξαιρετικόν και βαδίζουν τραγουδώντας».

 

Ερωτας στα χρόνια του πολέμου

Η Θωμαή Βαλαμίχου-Πανά, (1940) και ο δευτεροετής Εύελπις Μιχάλης Πανάς (1939)

23.07.2017, 21:22 | Ετικέτες:  πόλεμος, Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, Ναζί

Συντάκτης: 

Ηλέκτρα Αντωνιάδου

Σημειώσεις από το 2ο ημερολόγιο του Μιχάλη Πανά, διοικητή του ΕΛΑΣ (1943) Μέρος Α΄ 

Ο ανθυπολοχαγός Μιχάλης Πανάς, 24 χρόνων, πολεμά με τον στρατό του ΕΛΑΣ στα βουνά της Ηπείρου από τα μέσα του 1943, μαχόμενος με τους συντρόφους τους ενάντια στον Γερμανό κατακτητή.

Στα δύο ημερολόγια που κρατάει κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο μέτωπο καταγράφει με αμεσότητα και ακρίβεια τη ζωή στο αντάρτικο.

Περιγράφει σκηνές από τις μάχες τόσο με τους Γερμανούς όσο και με τους αντίπαλους αντάρτες του ΕΔΕΣ, τις κακουχίες που αντιμετωπίζει η ομάδα του λόγω κρύου και εξάντλησης, αλλά και τη νοσταλγία που νιώθει για τη σύζυγό του, Θωμαή Βαλαμίχου-Πανά, την οποία έχει αφήσει νιόπαντρη στην πατρίδα του την Εδεσσα, μαζί με τη μερικών μηνών κόρη του που δεν έχει καταφέρει ακόμη να δει από κοντά.

Το δεύτερο ημερολόγιο του Μιχάλη Πανά γίνεται πιο συναισθηματικό, καθώς ο χρόνος απουσίας από το σπίτι και την οικογένειά του μεγαλώνει και η ψυχική κούραση αρχίζει να τον καταβάλλει.

Μέσα στις κιτρινισμένες σημειώσεις του τετραδίου του καταθέτει από ψυχής τον άσβεστο έρωτα για τη γυναίκα του –τη «Θωμαΐτσα» του– ενώ συγχρόνως αναφέρει ιστορικά γεγονότα από τις ραγδαίες εξελίξεις που συντελούνται στο εξωτερικό ως προς την έκβαση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Βρισκόμαστε στο 1944 και οι δυνάμεις του Αξονα αποχωρούν σταδιακά από όλη την κατεχόμενη Ευρώπη, η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου επιστρέφει και όποια πληροφορία αφορά τον σχηματισμό κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας καταφθάνει στις γραμμές των ανταρτών επεξεργασμένη και αντανακλώντας τις απόψεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.

Ακολουθούν αποσπάσματα των ημερολογίων του Μιχάλη Πανά από την περίοδο της ένοπλης αντίστασης.

Το δεύτερο ημερολόγιο του Μιχάλη Πανά κατά τη θητεία του στον ΕΛΑΣ, 1943-1945 |

Ιούλιος 1944. Οι μάχες με τον στρατό των ναζί μαίνονται ακάθεκτες. Οι Γερμανοί συνεχίζουν να καίνε χωριά. Βρυσοχώρι, Μακρινό, Ελατοχώρι, Φλαμπουράρι, Γρεβενίτι, Τρίστενο, το ανατολικό Ζαγόρι της Ηπείρου φλέγεται:

 Βρίσκομαι στον Γυφτόκαμπο της Ηπείρου. Αύριο συμπληρώνω ένα χρόνο που είμαι αντάρτης._ Οι δύο Διμοιρίες του Λόχου είναι μαζύ μου, μία στην Βωβούσα στον 5ο Λόχο και μία στο Ελατοχώρι στον 7ο Λόχο. Οι Γερμανοί με ισχυρές δυνάμεις κινούνται προς Πεντάλοφον. Πρόκειται περί εκκαθαρίσεως ή φεύγουν δυνάμεις προς Βορράν; Στις 3 το απόγευμα πήγαμε στο Βρυσοχώρι γιατί οι Γερμανοί κινήθηκαν προς τα εκεί._ Μετά 2 ½ ώρες φθάσαμε στο χωριό και λάβαμε θέσεις._

 Στις 6 το πρωί άρχισε η μάχη με τους Γερμανούς. Μετά 2 ώρες συμπλοκών, τα τμήματά μας βρεθέντα προ υπερτέρων δυνάμεων συνεπτήχθησαν. Βρίσκομαι με δύο Διμοιρίες πολ/λων (σ.σ. πολυβόλων) και μ’ ένα στοιχείον όλμου. _ [...] Σήμερα συμπληρώνω ένα χρόνο αντάρτης. Τι γίνεται η γυναίκα μου; Το κοριτσάκι μου, οι συγγενείς μου; Είναι ένα ζήτημα που κάθε στιγμή το φέρνω στο μυαλό μου. Ο Θεός ας βοηθήσει όλους να είναι καλά._

 Στις 9 το πρωί φύγαμε για το Γυφτόκαμπο και από εκεί στο Μακρινό, όπου ο 7ος Λόχος συνεπλάκη με άλλες Γερμανικές φάλαγγες. Στις 6 το απόγευμα φθάνουμε και μπαίνουμε και εμείς στην μάχη. Μέχρι τα μεσάνυχτα κρατάμε τους Γερμανούς στο χωριό όπου τους έχουμε τσακίσει. […]

 Στις 10 οι Γερμανοί κατόπιν προπαρασκευών με πυρ/κό (σ.σ. πυροβολικό) επιτέθηκαν αλλά στις 13.30 γυρίζουν στις θέσεις τους και βάζουν φωτιά στο χωριό. Η κατάστασίς μας είναι δύσκολη γιατί βρισκόμαστε στο δάσος και ορατότης δεν υπάρχει καθόλου. Οι προδότες οδηγούν τους Γερμανούς από μονοπάτια. Ολοι μένουμε άγρυπνοι στις θέσεις μας._

 Το πρωί ο εχθρός αφού έκαυσε τα χωριά Ελατοχώρι και Φλαμπουράρι, αναχώρησε προς Γρεβενίτη. Φαίνεται ότι προς το παρόν γλυτώσαμε από την μια μεριά._

 Οι Γερμανοί αφού κάψαν τον Γρεβενίτη και Τρίστενον, κατευθύνθηκαν προς Πέτραν. _ Οι Ρώσοι προχωρούν προς Κάουνας (σ.σ. στη Λιθουανία)._»

Το χωριό Ιερομνήμη. Πέρασμα των ανταρτών μαχητών του ΕΛΑΣ, 1944 | 

 

Ο ΕΛΑΣ κατηγορεί τις υπόλοιπες αντιστασιακές ομάδες –ΕΔΕΣ, ΠΑΟ (Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωση) και ΕΚΚΑ (Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση)– για προδοσία και αποκαλεί την κυβέρνηση Παπανδρέου υποτιμητικά «κλίκα».

Τους αντάρτες εξακολουθεί να ταλαιπωρεί το κρύο και η ανεπαρκής σίτιση, ενώ το μυαλό του Μιχάλη Πανά τρέχει συνεχώς στη γυναίκα του.

 Στις 8 το πρωί φύγαμε και επανήλθαμε στον Γυφτόκαμπο. Εξώδικες πληροφορίες ξέρουν ότι οι Γερμανοί συνέλαβαν 50 Αγγλους αιχμαλώτους και 15 αντάρτες. Οι αντάρτες συνέλαβαν 300 Γερμανούς αιχμαλώτους και αι απώλειαι στην μάχη της Αβδέλας είναι 700 Γερμανοί. 16η Ιουλίου, Κυριακή: Ουδέν άξιον λόγου. Οι Ρώσοι προχωρούν προς την Ανατολ. Πρωσίαν. Οι Αγγλοι απέχουν 4 χιλιόμ. από το Λιβόρνο. Η διατροφή μας άρχισε και γίνεται ελλειπής λόγω της μη υπαρχούσης συγκοινωνίας.

 Συνεχώς σκέπτομαι το σπίτι μου. Τι γίνεται άραγε η Θωμαΐτσα μου, το κοριτσάκι μου; Γιατί να μην έχω την δύναμη να βρεθώ έστω και για λίγες στιγμές κοντά τους; Ας είναι τουλάχιστον καλά και μια μέρα με την βοήθεια του Θεού θα ήμαστε ευτυχισμένοι μαζύ. Ο καιρός είναι απαίσιος. Βρισκόμαστε σε ύψος 1500 μέτρων μέσα σε πελώριο δάσος. Το σκέπασμα είναι μια κουβέρτα και το κρύο πέφτει σαν βροχή τις πρωινές ώρες.

 Το φαγί μας άρχισε να γίνεται όχι και καλό, φασόλια, φακές και πάλι φακές. Η μισή οκά ψωμί δεν μπορεί να ανταποκριθεί στον καθαρό αέρα. Αυτές τις μέρες διαβάζω τον κόμη Μοντεχρήστο, αφού τελείωσα την “Επάνοδο”, ένα έργο που με συγκινεί γιατί αναλογίζομαι την ημέρα της δικής μου επανόδου. Το κοριτσάκι μου ασφαλώς θα μιλή όταν θα γυρίσω . . .Η Μεραρχία μας μετά τις εκκαθαριστικές ενέργειες 15.000 Γερμανών άρχισε ν’ ανασυντάσσεται. Σήμερα βγήκε το πρώτο ανακοινωθέν. Οι Γερμανοί κάναν όργια, κάψαν χωριά, σκότωσαν αθώους πολίτας, πήραν ομήρους, ατίμασαν γυναίκες, άρπαξαν γιδοπρόβατα και ότι βρήκαν βοηθούμενοι από την ΠΑΟ, ΕΚΚΑ, ΕΔΕΣ και άλλους προδότες._»

Τα θετικά νέα από το μέτωπο του πολέμου στην Ευρώπη πυκνώνουν.

Εχει ξεκινήσει η αντεπίθεση του ρωσικού στρατού στην Πολωνία και η προέλαση του αγγλικού στρατού στην Ιταλία.

Στη Γερμανία πραγματοποιείται η επιχείρηση Βαλκυρία για τη δολοφονία του Χίτλερ:

 Χθες κατελήφθη το Λιβόρνο και η Αγκών (σ.σ. σημερινή Ανκόνα) από τους Συμμάχους. Οι Ρώσσοι με την νέαν επίθεσιν στο Λβωφ (σ.σ. στην Ουκρανία) συντρίβουν τους Γερμανούς. Η Μεραρχία μας έπαθε πολλές ζημιές από την εκκαθάρισι των Γερμανών. Οι ζημιές είναι τεράστιες και ο κόσμος θ’ αργήση να συνέλθη μετά από την καταστροφή._ [...]

 Στον τομέα μας ουδέν άξιον λόγου. Σήμερα μάθαμε ότι έγινε απόπειρα κατά του Χίτλερ αλλού. Την γλύτωσε με μώλωπες και εγκαύματα._»

Η γιορτή στο Σκαμνέλι και η υποδοχή του στρατηγού Σαράφη

Στα ίχνη της Ιστορίας, 2017. Σκαμνέλι Ιωαννίνων | 

 

Η ΕΠΟΝ (Ενιαία Επαναστατική Οργάνωση Νέων), που έχει ιδρυθεί τον Φεβρουάριο του 1943 και είναι μέλος του ΕΑΜ, δίνει γιορτή στο Σκαμνέλι Ιωαννίνων για την ανύψωση του ηθικού των ανταρτών.

Οι διεργασίες για τον σχηματισμό κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας συνεχίζονται.

Η ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης) συνομιλεί με την εξόριστη κυβέρνηση του Καΐρου με την ταυτόχρονη διαμεσολάβηση της Μ. Βρετανίας.

 Στις 12 κατόπιν Δ/γής (σ.σ. διαταγής) του τάγματος πήγα στο Σκαμνέλι ως αντιπρόσωπος του τάγματος στην Γιορτή που δώθηκε εκ μέρους της ΕΠΟΝ για τις μάχες και αναψυχίν για τους τραυματίες μας. Μας έγινε εξαιρετικήν υποδοχίν που πραγματικά μας συνεκίνησε. Συνθήματα υπέρ των Μακεδόνων συνεχώς αντηχούσαν στον αέρα. Στις 18 άρχισε η γιορτή με μια εξαιρετική ομιλίαν της Ολγας Παπαβραν[ιώ]τη. Μια Επονίτισα με εξαιρετική πίστη στον αγώνα, την ομιλία της θα την ζήλευε και οι καλύτερος ρήτωρ. Στην γιορτίν παρευρέθη ο Γενικός Διοικητής Ηπείρου της ΠΕΕΑ Λούλης, ο Διοικητής της VI ταξιαρχίας και πολλοί άλλοι επίσημοι. Σε προσφώνηση εκ μέρους της ΕΠΟΝ αντιφώνησα εκ μέρους του τάγματος και ευχαρίστησα. Υστερα από πολλούς λαϊκούς χορούς όπου έβλεπε κανείς στρατό και λαό να γλεντούν, τελείωσε η γιορτή την 22 ώρα._ Στο ανατολικό μέτωπο καταδιώκουν οι Ρώσσοι τους Γερμανούς και κατελήφθη το Πσκωφ. Η επανάστασις στην Γερμανία συνεχίζεται. Οι Σύμμαχοι μπήκαν στην Πίζα.

 Στις 9 το πρωί έφυγα από το Σκαμνέλι και ύστερα από 2½ ώρες πορεία μέσα από παρθένα δάση έφθασα στον Γυφτόκαμπο. Σήμερα στον Γυφτόκαμπο βρήκα και τον Ανδρέα Δ/τή (σ.σ. διοικητή) του 7ου Λόχου, ένα από τους καλύτερους φίλους μου. Ολο το απόγευμα μιλούσαμε για τα σπίτια μας, για τις γυναίκες μας και τόσα άλλα. Οι αναμνήσεις μάς έχουν ενώσει τόσο πολύ γιατί ο Ανδρέας είναι από τον Προφήτη Ηλία της Εδέσσης._ Πότε θα έλθη η ώρα να βρεθούμε όλοι μαζύ στα σπίτια μας; Αυτή είναι κουβέντα που εδώ και ένα χρόνο μιλούμε συνεχώς με τον Ανδρέα. Κατελήφθη το Λούμπλιν στην Πολωνία.

 Ο καιρός σήμερα είναι βροχερός. Το κρύο είναι τσουχτερό παρ’ όλο που βρισκόμεθα στην καρδιά του καλοκαιριού. _ […] Η επανάσταση στην Γερμανία συνεχίζεται. Η ανθρωποσφαγή εκ μέρους του Χίτλερ είναι πρωτοφανής. Σήμερα ύστερα από 5 μέρες πήραμε τσιγάρα._

 Σήμερα ήλθε η ΙΙα Διμοιρία. Τα παιδιά είναι λίγο κουρασμένα ύστερα από τόσες μάχες και ταλαιπωρίες._ Τα νέα του εξωτερικού είναι σπουδαία. Κατελήφθη η Νάρβα, το Λβωφ, το Μπιαλιστόκ (σ.σ. πόλη της Εσθονίας, Ουκρανίας και Πολωνίας αντίστοιχα).

 Μετά την απόρριψιν των τελικών προτάσεων της ΠΕΕΑ, ΕΑΜ, ΚΚΕ διά την Εθνικήν ενότητα εκ μέρους της κλίκας Γλύξμπουρκ-Παπανδρέου, η εξόριστη κυβέρνησις του Καΐρου εξακολουθεί τας ύβρεις ενάντια στον Ελληνικό Λαό και συνεχίζει τα Στρατοδικεία και Ναυτοδικεία. Στην βουλή των κοινοτήτων της Αγγλίας, σε επερώτηση του Πάρκερ ο Αντεν απήντησε ότι η Αγγλία επιθυμή τον σχηματισμόν μιας εθνικής κυβέρνησης όλων των κομμάτων._ Ο κόκκινος Στρατός πέρασε τον Βιστούλα (σ.σ. ποταμός στην Πολωνία). Η ζωή μας στον Γυφτόκαμπο έγινε βαρετή. Από την Θωμαΐτσα μου πέρασαν τόσοι μήνες και ακόμη καμμία απάντησι δεν πήρα._ Ο Ζέρβας άρχισε τας προκλήσεις στο 24ον Σύν/γμα (σ.σ. Σύνταγμα) και στο 15ον Συν/γμα επιτεθής».

Την Ελλάδα επισκέπτεται ρωσική αποστολή που συναντάται με τον στρατηγό Σαράφη, αρχηγό του ΕΛΑΣ, και τους οποίους το τάγμα του Μιχάλη Πανά υποδέχεται με ενθουσιασμό. Ευρωπαϊκές πόλεις απελευθερώνονται η μία μετά την άλλη, ΕΛΑΣίτες πολεμούν με τους ΕΔΕΣίτες και στην Εδεσσα επαπειλείται εισβολή του γερμανικού στρατού.

Ο Μιχάλης Πανάς αγωνιά για την τύχη της οικογένειάς του:

 […] Ο Σταθ. του Καΐρου μίλησε για την Ρωσσική αποστολίν που ήλθε στον ΕΛΑΣ._

 Το πρωί το τάγμα μετακινήθηκε και καταυλίσθηκε μεταξύ Αβδέλας. Ο καταυλισμός δεν είναι και τόσο σπουδαίος. Τα εξωτερικά νέα σπουδαία. Οι Ρώσσοι φθάσαν στην Βαλτικήν θάλασσαν. _ Από την πολύ δουλειά αυτές τις μέρες δεν θυμήθηκα την Θωμαΐτσα πολλές φορές. Το καλοκαίρι περνά και τα φρούτα δεν τα δοκιμάσαμε._

 Σήμερα έκλεισα 13 μήνες αντάρτης, από την Θωμαΐτσα μου κανένα νέο. Είναι το ζήτημα που τόσο απασχολεί το μυαλό μου όταν δεν έχω πολύ δουλειά. Το απόγευμα άρχισε να βρέχει και έτσι βρεχόμαστε γιατί δεν υπάρχει ούτε μια καλύβα._

 Εξακολουθεί να βρέχει. Μόνο η φωτιά μάς ζεσταίνει κάπως. Νομίζω ότι είναι χειμώνας και όχι Αύγουστος. Για πρώτη φορά έφαγα φέτος ντομάτα και πιπεριά. Η ομίχλη έχει σκεπάσει όλες τις κορυφές. Ο Σαράφης με την Ρωσσική αποστολή πέρασε από το Συν/γμα για την Μεραρχία [...]

 Από το πρωί το τάγμα μας ετοιμάζεται για να υποδεχθεί τον Στρατηγό Σαράφη μαζύ με τους αντιπροσώπους της Ρωσσικής αποστολής._ Μέχρι τις 9 έγιναν όλες οι προετοιμασίες. Στις 10 έφθασε ο Στρατηγός χωρίς τους Ρώσσους οι οποίοι έμειναν στον Πεντάλοφο. Εδωσα αναφορά και ευχήθηκα στον Στρατηγό το «καλώς όρισε». Εν συνεχεία ομίλησε ο Στρατηγός ο οποίος ανέπτυξε την κατάστασιν και πώς είδε τα πράγματα στην Αίγυπτο._ Μέσα σε ατμόσφαιρα από ζωηρούς ενθουσιασμούς και ζητωκραυγές τελείωσε. Ο Μαυρομιχάλης καπετάνιος του τάγματος μίλησε και αυτός.

Το μεσημέρι δώθηκε τραπέζι κάτω από πανύψηλα πεύκα. Παρεκάθισαν ο Στρατηγός, ο καπετάνιος της Μεραρχίας Σμόλικας, ο επιτελάρχης Σταυραετός, ο Διοικητής του 27 (σ.σ. συντάγματος) Καρατάσος, ο καπετάνιος Χείμαρρος, ο καπετάνιος του Ι/28 Αριανός, οι πολίτες οργανώσεων της Αβδέλας και άλλοι. Κοκορέτσι, ντοματοσαλάτα, τυρί, κρέας, πατάτες αποτέλεσε το γεύμα. _ Στις 16 ώρα ανεχώρησαν οι επίσημοι. Σήμερα μάθαμε ότι το 15ον Σ.Π. (σ.σ. σύνταγμα πεζικού) διεξάγαγε μάχες σκληρές από διημέρου με τους εδεσίτες. Το βράδυ το Λονδίνο είπε ότι Σέρβοι και Ελληνες αντάρτες μπήκαν στην Εδεσσα. Ολο το κέφι της ημέρας κόπηκε. Η στεναχώρια μου είναι πολύ μεγάλη. Η Εδεσσα δεν θα κρατηθή και ασφαλώς οι Γερμανοί θα προβούν εις αντίποινα. Ο Θεός ας βοηθήσει την Θωμαΐτσα μου, το κοριτσάκι μου και όλους τους συγγενείς και φίλους να μην πάθουν κανένα κακό. Πολλές φορές σκέπτομαι ότι εγώ θα είμαι αιτία εάν πάθη η γυναικούλα μου κάτι και αυτό με βασανίζει._

 Η εξωτερική κατάσταση σπουδαία. Σε νέαν έκκληση της ΠΕΕΑ για το σχηματισμό εθνικής ένωσης, η κυβέρνησις Καΐρου απήντησε ότι το υπουργικό συμβούλιο απεδέχθη ομόφωνα τις νέες προτάσεις του ΕΑΜ. Ας ελπίσουμε για το καλό της πατρίδας να συμφωνήσουν […]» 

Οι Γερμανοί αποχωρούν... ο εμφύλιος έρχεται

Αριστερά: Μιχάλης Πανάς 1939, δευτεροετής εύελπις

10.12.2017, 18:21 | Ετικέτες:  Ιστορία, Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, Ναζί, πόλεμος, στρατός

Συντάκτης: 

Ηλέκτρα Αντωνιάδου

Ο Μιχάλης Πανάς ήταν διοικητής συγκροτήματος λόχου πολυβόλων του ΕΛΑΣ το 1943. Τα ημερολόγια που κράτησε για το αντάρτικο κατά την Κατοχή παρουσιάστηκαν ήδη στην «Εφ.Συν.».

Τώρα παρουσιάζεται το τρίτο μέρος από το δεύτερο ημερολόγιο του Πανά, που περιγράφει περιστατικά από το τέλος του 1944, όταν οι Γερμανοί κατακτητές έχουν ήδη νικηθεί από τους Ελληνες αντάρτες και σταδιακά εγκαταλείπουν τη χώρα.

Και ενώ οι ΕΛΑΣίτες κατεβαίνουν προς την Αθήνα, οι συγκρούσεις των Δεκεμβριανών και η εμπλοκή των Αγγλων, έως τότε, συμμάχων ανακόπτουν τη νικηφόρα πορεία τους.

Λίγους μήνες μετά, τον Φεβρουάριο του 1945, θα αναγκαστούν από τη Συμφωνία της Βάρκιζας να παραδώσουν και τα όπλα τους κλαίγοντας.

Στο τελευταίο μέρος του ημερολογίου του, ο Μιχάλης Πανάς περιγράφει τις μάχες μεταξύ ανταρτών του ΕΛΑΣ και Γερμανών, λίγο πριν εκπνεύσει το 1944...

Σημειώσεις από το 2ο ημερολόγιο του Μιχάλη Πανά, διοικητή του ΕΛΑΣ (1943) | 

 

Βρισκόμαστε στο τέλος του 1944. Ο Μιχάλης Πανάς υπηρετεί στις γραμμές του ΕΛΑΣ τον απελευθερωτικό αγώνα από καινούργιο πόστο, έχοντας αναλάβει στρατιωτικός διοικητής τάγματος.

Η ήττα του γερμανικού στρατού πλησιάζει. Οι ναζί εγκαταλείπουν την Αθήνα στις 12 Οκτωβρίου, οι αντάρτες απελευθερώνουν μακεδονικές πόλεις τη μία μετά την άλλη και η Ελλάδα βαδίζει προς την απόκτηση εθνικής ανεξαρτησίας και την ανασυγκρότηση του κράτους.

Οι θλιβερές αδελφοκτόνες συγκρούσεις των Δεκεμβριανών θα ανακόψουν την πορεία αυτή.

Με την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας, τον Φεβρουάριο του 1945, οι αντάρτες του ΕΛΑΣ θα διαταχθούν να παραδώσουν τα όπλα και να συνεχίσουν τη ζωή τους. Κάποιοι θα το κάνουν, άλλοι θα καταφύγουν τελικά στο βουνό για τη συνέχιση του ένοπλου αγώνα - απόφαση που θα οδηγήσει στον αιματηρό Εμφύλιο.

Στο μεταξύ, ο Μιχάλης Πανάς δεν σταματά να καταγράφει σχολαστικά τα νέα της κάθε ημέρας στο μέτωπο.

Τα αποσπάσματα που ακολουθούν ανήκουν στα ημερολόγια που διατηρούσε από την περίοδο της ένοπλης αντίστασης.

Το τάγμα του έχει διαταχτεί να διασχίσει τα βουνά της Πίνδου για να λάβει μέρος σε μία από τις τελευταίες συγκρούσεις με τις γερμανικές δυνάμεις στην περιοχή της Κοζάνης.

Η μάχη που δίνεται στις 4 Οκτωβρίου του 1944 είναι συγκλονιστική και οι Ελληνες υφίστανται σημαντικές απώλειες:

«●1η Οκτωμβρίου, Κυριακή:
Ετοιμαζόμαστε για την κρούση που θα γίνει στις 4 του μηνός.
Ο καιρός χάλασε και οι βροχές φούσκωσαν το ποτάμι Αλιάκμονα που μπορεί να μας κάνει ζημιά._
Η Κοζάνη φαίνεται πολύ καλά από εδώ που είμαστε._
●3η Οκτωμβρίου, Τρίτη:
Στις 7.30 περάσαμε τον Αλιάκμονα. Ολοι οι άνδρες μ’ ενθουσιασμό προχωρούν.
Το μεσημέρι φθάσαμε στην Καισαριά και από εκεί πήγαμε στην Κάτω Κώμη, όπου συναντηθήκαμε με την Δ/ση (σ.σ.: διοίκηση) του Σώματος και υπόλοιπων Σωμάτων.
Εγινε αναγνώρισις και πήραμε τις τελευταίες αποφάσεις.
Στις 20 η ώρα πήγαμε στην Ανω Κώμη και τα μεσάνυχτα ξεκινήσαμε για τη Μεσιανή.
●4η Οκτωμβρίου, Τετάρτη:
Ολη την νύχτα βαδίζουμε. Το φεγγάρι φέγγει καλά τον κάμπο από όπου περνούμε. Στις 5.30 παίρνουμε θέσεις.
Το αριστερό μας ΙΙΙ τάγμα συνεπλάκη προ της καθορισθείσης ώρας και ο εχθρός μάς παίρνει χαμπάρι.
Στις 6 αρχίζη ο βομβαρδισμός και 6.10 γίνεται η επίθεσις.
Οι Λόχοι προχωρούν μετά στο χωριό και οι πρώτες φωτιές αρχίζουν να μπαίνουν.
Ο εχθρός αμύνεται μέσα στα σπίτια και στα χαρακώματα.
Στις 7.30 μας επιτίθεται από τα νότια, η επίθεσή του αποκρούεται.
Το έδαφος είναι τελείως γυμνό και οι σφαίρες θερίζουν.
Ο εχθρός κινείται προς ενίσχυσιν των κυκλωμένων και από Κοζάνη όπου βάζει φωτιά στον Κρόκο και Ανω Κώμη.
Τα τμήματά μας βρίσκονται σε δύσκολη θέση. Ο εχθρός αμύνεται με πείσμα.
Στο Σ.Δ. (σ.σ.: στρατηγείο διοίκησης) τάγματος φθάνουν πολλοί τραυματίαι καθώς και ο Δ/τής (σ.σ.: διοικητής) του 7ου Λόχου Καλαϊτζής.
Στις 9.30 ενώ τα τμήματά μας βρίσκονται αγγυστρωμένα στο χωριό διατάσσεται σύμπτηξις από Σ.Δ. του Συν/τος (σ.σ.: συντάγματος).
Ο εχθρός μάς επιτίθεται και μέσα σε μία βροχή από διασταυρούμενες σφαίρες συμπτησσόμεθα.
Προσπαθούμε να σπάσουμε τον κλοιό και αψηφώντας το θάνατο φθάνω στον δημόσιο δρόμο όπου μαζύ με τον καπετάνιο του τάγματος σταματάμε τα τμήματα και υποστηρίζουμε την σύμπτηξιν των τμημάτων και του ΙΙΙ τάγματος.
Ο εχθρός προχωρεί στα νώτα μας. Τέλος κατορθώνουμε να τον αποκρούσουμε και να φθάσουμε στο Σπάρτο.
Οι απώλειές μας είναι μεγάλες. Πολλοί τραυματίαι, νεκροί και αγνοούμενοι. Το βράδυ μένουμε στην Καισαριά.
●6η Οκτωμβρίου, Παρασκευή:
Μάθαμε ότι έγιναν αποβάσεις στην Πελοπόννησο.
Οι απώλειές μας από την προχθεσινήν μάχη ανέρχονται σε 7 νεκρούς, 13 αγνοούμενους και 22 τραυματίας».

Η απελευθέρωση της Κοζάνης και τα Δεκεμβριανά

Ο Μιχάλης Πανάς και ο Καπετάν Πετρόμπεης (Αλέκος Σακαλής) μπαίνουν στην Κοζάνη την ημέρα της απελευθέρωσης, 30 Οκτωβρίου 1944 |

 

Τον Οκτώβριο του 1944 ο πόλεμος εναντίον του κατακτητή οδεύει προς το τέλος του. Αθήνα και Πειραιάς απελευθερώνονται, ενώ οι γερμανικές δυνάμεις αποσύρονται μαζικά από το ελληνικό έδαφος.

Οι αντάρτες του ΕΛΑΣ και μαζί τους το τάγμα του Μιχάλη Πανά παίρνουν διαταγές να τους χτυπήσουν κατά την αποχώρηση.

«●11η Οκτωμβρίου, Τετάρτη:
Σήμερα η κορούλα μου συμπληρώνει ένα χρόνο και πάει στον δεύτερο.
Ποιος ξέρη το χρυσό μου είναι καλά, ζη;
Η Θωμαΐτσα μου τι γίνεται; Εχω έξη μήνες και ακόμη να πάρω γράμμα της.
Αυτό το ζήτημα με ανησυχεί πολύ.
●13η Οκτωμβρίου, Παρασκευή:
Μεγάλες Γερμανικές Φάλαγγες συμπτήσσονται προς Βορράν. Η Αθήνα ελευθερώθηκε από τμήματα του Ε.Λ.Α.Σ. και τον Λαό.
●14η Οκτωμβρίου, Σάββατο:
Σήμερα με τον Καπετάνιο πήγαμε αναγνώριση προς Μεταξάν και αφού πλησιάσαμε τον δρόμο 700 μέτρα, παρακολουθούσαμε τους Γερμανούς που φεύγουν.
Το βράδυ μέσα σε μια σκοτεινή νύχτα και με βροχή γυρίσαμε στο Τάγμα.
Ο Πειραιάς ελευθερώθηκε με την σειρά του και αυτός.
●23η Οκτωμβρίου, Δευτέρα:
Το βράδυ το τάγμα κατόπιν Δ/γής (σ.σ.: διαταγής) του αποσπάσματος Σινανίδη θα κτυπήση τον δρόμο.
Με την βοήθεια του Θεού στήνουμε την ενέδρα στα Γερμανικά τμήματα.
Μεγάλες φάλαγγες από Γερμανικά αυτοκίνητα φτάνουν στα Σέρβια αλλά δεν προχωρούν.
Στις 2.30 το πρωί ξεκινούν τα πρώτα αυτοκίνητα, είμαστε έτοιμοι.
Αφήνουμε τα πρώτα και στις 3.30 χτυπάμε με 20 αυτόματα από 200 μέτρα 20 Γερμανικά αυτοκίνητα.
Ο εχθρός δεν απαντά και τα αυτοκίνητα άλλα σταματούν με αναμμένα τα φώτα και άλλα σβηστά.
Μετά την συμπλοκή φεύγουμε τσακισμένοι από την αγωνία και το κρύο και γυρίζουμε στο Βελβενδό.
●26η Οκτωμβρίου, Πέμπτη:
Οι Γερμανοί συνεχώς υποχωρούν προς Βορράν.
●27η Οκτωμβρίου, Παρασκευή:
Τα τμήματά μας συνεχώς επιτίθενται προς Σέρβια. Το πρωί οι Γερμανοί ανατινάζουν τα κτίρια που μένουν και τα τμήματά μας μπαίνουν στα Σέρβια.
●28η Οκτωμβρίου, Σάββατο:
Τέσσερα χρόνια που άρχισε ο πόλεμος για την Ελλάδα. Ευτυχώς έμαθα ότι οι δικοί μου είναι όλοι καλά».

Ακολουθεί η απελευθέρωση της Κοζάνης από τον ΕΛΑΣ, κορυφαία στιγμή στη ζωή του Μιχάλη Πανά ως στρατιώτη.

Κατατσακισμένοι, οι αντάρτες μπαίνουν στην πόλη υπό τις επευφημίες του πλήθους και σε μεγάλη συναισθηματική φόρτιση.

Εχοντας περάσει τα τελευταία χρόνια της ζωής τους ανάμεσα στις οβίδες και τις λάσπες και βλέποντας τους ελεύθερους πια πολίτες της Κοζάνης να τους υποδέχονται με χαμόγελα ευγνωμοσύνης, νιώθουν ότι οι στερήσεις και οι αγώνες τους δικαιώνονται:

«●29η Οκτωμβρίου, Κυριακή:
Μέσα σ’ ένα τρομερό καιρό κινούμεθα προς Κρανίδια - Γούλες όπου πήραμε διαταγή να πάμε προς Κοζάνη.
Ο Αλιάκμονας έχει φουσκώσει και έτσι είναι αδύνατο να προχωρήσουμε.
Κάνουμε όμως την απόφαση και περνούμε μέχρι το στήθος στο νερό, κολυμπώντας με χίλιους δυο κινδύνους, ώσπου φθάνουμε στην Ανω Κώμη.
●30ή Οκτωμβρίου, Δευτέρα:
Στις 9.30 φεύγουμε για την Κοζάνη. Ολοι οι άνδρες είναι ενθουσιασμένοι. Περνούμε τον Κρόκο.
Παντού ο κόσμος μάς υποδέχεται με ενθουσιασμό.
Λουλούδια γεμίζουν τον δρόμο και χίλιες δυο ευχές. Μας κερνούν κρασί.
Πλησιάζουμε στην Κοζάνη και στις 11.30 μπαίνουμε στην πόλη. Το τι έγινε δεν περιγράφεται.
Η συγκίνησίς μας είναι τόσο μεγάλη.
Ο κόσμος τρελλός από χαρά δεν αφήνει το τάγμα να προχωρήσει.
Κλάμματα, ζωή, γέλια. Το άλογό μου γέμισε από λουλούδια, στεφάνια.
Τα παιδιά τραγουδούν συνέχεια. Φθάνουμε στην πλατεία. Η πόλις αρκετά καλή.
Η μέρα αυτή θα μου μείνει αξέχαστη.
Ολοι οι κόποι ξεχάστηκαν μπρος σ’ αυτήν την υποδοχή.
Μας φιλοξενούν όλους στα σπίτια. Δεν ξέρουν τι να μας δώσουν. Η Εδεσσα είναι ελεύθερη και αυτή.
●31η Οκτωμβρίου, Τρίτη:
Μένουμε στην Κοζάνη. Ο κόσμος ελεύθερος γυρίζει όλη την ημέρα στους δρόμους.
●2η Νοεμβρίου, Πέμπτη:
Η ζωή άρχισε να είναι τόσο καλή. Υστερα από δυο χρόνια βλέπουμε κόσμο.
Το μαλακό κρεββάτι είναι τόσο αναπαυτικό.
●3η Νοεμβρίου, Παρασκευή:
Εστειλα γράμμα στη γυναικούλα μου. Πόσο θα ήθελα να είμαι στην Εδεσσα».

Η διακαής επιθυμία του Μιχάλη Πανά να σμίξει με την οικογένειά του πραγματοποιείται δύο βδομάδες αργότερα:

«●12η Νοεμβρίου, Κυριακή:
Το βράδυ ήλθε η Θωμαΐτσα μου με την Νανά. Την στιγμή αυτή την περίμενα τόσους μήνες.
Είναι αρκετά καλά το παιδί και η γυναικούλα μου».

Μετά από μερικές ξέγνοιαστες μέρες στην Κοζάνη και κατόπιν στη Φλώρινα όπου μεταφέρεται το τάγμα, το ημερολόγιο ξαφνικά σιωπά (22 Νοεμβρίου με 30 Δεκεμβρίου 1944).

Είναι η περίοδος που λαμβάνουν χώρα στην πρωτεύουσα τα Δεκεμβριανά, ένα εκρηκτικό χρονικό διάστημα στη σύγχρονη ελληνική Ιστορία, οπότε το τάγμα του διοικητή του ΕΛΑΣ Μιχάλη Πανά διατάσσεται να γυρίσει εκ νέου στην Ηπειρο, για λόγους που δεν αποκαλύπτονται στο ημερολόγιο.

Ο γιος του, Σταύρος Πανάς, εικάζει ότι επρόκειτο για εφεδρείες του ΕΛΑΣ σε κοντινή απόσταση από την πόλη των Αθηνών, ώστε να είναι έτοιμες να τον στηρίξουν σε ενδεχόμενη κλιμάκωση της σύρραξης.

Ο Μιχάλης Πανάς περιγράφει από τη μεριά του τα γεγονότα εκείνων των ημερών ως εξής:

«●31η Δεκεμβρίου, Κυριακή:
Πέρασε πολύς καιρός που δεν έχω γράψει.
Σ’ αυτό το διάστημα συνέβησαν τόσα και τόσα γεγονότα που δεν μου έδωσαν τον χρόνο να γράψω.
Στις 8 του μηνός φύγαμε από την Φλώρινα για την Ηπειρο.
Η Θωμαΐτσα μου έφυγε για την Εδεσσα χωρίς να την δω.
Στην Αθήνα μάχονται σκληρά τμήματά μας εναντίον της Ορεινής Ταξιαρχίας και των Αγγλων.
Γίνονται σκληρές οδομαχίες από τις 3 του μηνός.
Η πορεία μας από την Φλώρινα μέχρι το Νεοχώρι κρατά 13 μέρες.
Περνούμε πάνω από την Πίνδο. Σκληρές πορείες, νηστικοί, χιόνια, λάσπες, βροχή.
Τα ζώα περνούν και τέλος φθάνουμε στην Κόνιτσα και εν συνεχεία στην βάση εξορμήσεως.
Στις 21/12 αρχίζει η επίθεσις εναντίον του Ζέρβα.
21 και 22 γίνονται σκληρές μάχες στα υψώματα της Ζούβλας και Μάρμαρα.
Στις 23 του μηνός μπαίνουμε ελευθερωτές στα Γιάννενα. Υποδοχή ένα όνειρο.
Συνεχίζουμε το κυνηγητό και φθάνουμε σε 8 μέρες στην θάλασσα.
Αγγλικός στόλος παίρνει τα υπολείμματα και ο καινούριος χρόνος 1945 βρίσκει την Πρέβεζα ελεύθερη.
Στην Αθήνα συνεχίζονται οι σκληρές μάχες.
Ο Τζώρτσιλ ήλθε για συμβιβασμό αλλά δεν έγινε απολύτως τίποτα».

Το χωριό Μάρμαρα Ιωαννίνων. Στο βάθος, η λίμνη Παμβώτιδα |

Οι πειρασμοί της σάρκας και ο δρόμος του γυρισμού

Από την Πρέβεζα, όπου έχει σταλεί με το τάγμα του, ο Μιχάλης Πανάς παρακολουθεί τις προσπάθειες εκτόνωσης της κρίσης των Δεκεμβριανών, αναμένοντας διαταγές για τις επόμενες κινήσεις των ανταρτών.

Συγχρόνως αρχίζει να παλεύει με τον εαυτό του, ώστε να μην απατήσει την αγαπημένη του σύζυγο:

«●1η Ιανουαρίου, Δευτέρα:
Ο καινούριος χρόνος μάς βρίσκει στην Λούτσα. Είναι ένα χωριό στην θάλασσα.
Απέναντί μας είναι η Κέρκυρα, οι Παξοί, η Λευκάδα.
Τον καινούριο χρόνο τον δέχομαι μέσα σ’ ένα μικρό άχαρο δωμάτιο, χωρίς ταβάνι μ’ ένα τζάκι στην μέση.
Ο Αλέκος, Αλέξης, Φρίζος είναι η παρέα μου.
Εξω βρέχει συνεχώς και το μυαλό μου γυρίζει στο σπίτι μου.
Στην γυναικούλα μου, στο κοριτσάκι μου.
Πώς περίμενα να περάσω τις γιορτές κοντά στο σπίτι και τώρα βρίσκομαι τόσο μακριά από την αγάπη μου.
Σου εύχομαι χρόνια πολλά από μακριά.
●5η Ιανουαρίου, Παρασκευή:
[...]Σήμερα αγγλικά αεροπλάνα κατέβηκαν πολύ χαμηλά 70 μέτρα, αλλά ευτυχώς δεν πυροβόλησαν.
●8η Ιανουαρίου, Δευτέρα:
Ουδέν άξιο λόγου. Στην Αθήνα τα τμήματά μας συνεπτύχθησαν βορείως των Αθηνών για ν’ αποφύγει ο άμαχος πληθυσμός τους βομβαρδισμούς και τις σφαγές των Αγγλων.
Μένουμε στην Αμφιλοχία. Σήμερα έγραψα στην γυναικούλα μου.
Η έλλειψις της γυναίκας έγινε πολύ αισθητή.
Τα κορίτσια της περιοχής είναι πολύ ξετσίπωτα. Χρειάζεται μεγάλη θέληση για να κρατηθεί κανείς.
Από την ημέρα που ήλθε η Θωμαΐτσα με την ζεστή της αγκαλιά μού ξύπνησε τις ορμές μου.
●14η Ιανουαρίου, Κυριακή:
Πήγαμε το απόγευμα στο Μεσολόγγι. [...]
Σήμερα η Θωμαΐτσα μου έχει τα γενέθλιά της. Πόσο θα ήθελα να ήμουν κοντά της».

Δεν είναι ο μόνος. Η Θωμαή Βαλαμίχου-Πανά τρέφει ακριβώς τις ίδιες σκέψεις και αισθήματα, όπως διαβάζουμε στο γράμμα που έστειλε στον άντρα της την ίδια περίοδο από την Αθήνα, όπου είχε κατεβεί με σκοπό να τον συναντήσει, ύστερα από πληροφορίες περί επικείμενης καθόδου των ΕΛΑΣιτών στην πρωτεύουσα.

Το γράμμα της Θωμαής Πανά στον σύζυγό της. Δεκέμβριος 1944 |

 

Το γράμμα, που είχε φυλάξει ο Μιχάλης Πανάς και βρέθηκε μέσα στο ημερολόγιο, δεν φέρει ακριβή ημερομηνία:

«Αγαπημένε μου Μικέλη, σου έχω γράψει δύο γράμματα και φαντάζομαι να τα πήρες.
Αντρούλη μου δεν φαντάζομαι να θύμωσες που έφυγα.
Εκ των υστέρων βέβαια θα με δικαιολογήσεις που έφυγα. Αφού θα ξαναρθήτε πίσω.
Η σκέψις μου δεν φεύγει καθόλου από κοντά σου. Στην Αθήνα γίνονται μεγάλα πράγματα, και δεν ξαίρω πώς θα ξεμπλέξουμε.
Ανδρούλη μου, χωρίς να είσαι δειλός δεν πρέπει να ξεχνάς ότι σε περιμένουμε δύο εδώ πέρα.
Χθες έφαγα το τηλέφωνο για να μπορέσω να σου μιλήσω και ν’ ακούσω τη φωνή σου.
Είμαι πολύ στεναχωρημένη που δεν μπόρεσα να σε φιλήσω εγώ και η μπεμπέκα μου. Θα μου το συγχωρήσεις αυτό;
Αν μείνετε ίσως θα 'ρθώ για λίγες μέρες μόνη μου για να σε χορτάσω. Εχεις χαιρετισμούς απ’ όλους.
Σε φιλούμε με τη Νανά πολλές φορές, και παρακαλούμε το Θεό να 'ρθείς γρήγορα κοντά μας.
Η γυναικούλα σου.
Υ.Γ. Αν βρεις κανέναν, στείλε μου λίγη ζάχαρη και σιμιγδάλι γιατί εδώ τα έκρυψαν όλα.
Σου στέλνω τέσσερις κουραμπιέδες, οι μόνοι που έμειναν.
Είχε κάνει η Ανθούλα για του Νίκου τη γιορτή».

(Σ.σ.: Ανθούλα Βαλαμίχου-Σταυριανοπούλου, αδερφή της Θωμαής Βαλαμίχου-Πανά, στο σπίτι της οποίας φιλοξενούνταν στην Αθήνα).

Τον Ιανουάριο του 1945 οι αντιμαχόμενες πλευρές του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και της κυβέρνησης Παπανδρέου-βρετανικών δυνάμεων κάνουν ανακωχή και οι αντάρτες διατάσσονται να επιστρέψουν στη Μακεδονία, από όπου είχαν κατέλθει ένα μήνα πριν.

Ο δρόμος της επιστροφής είναι μακρύς και γεμάτος κακουχίες.
Οι άντρες προχωρούν ξυπόλυτοι επί μέρες και υπό εξαιρετικά αντίξοες καιρικές συνθήκες:

«●15η Ιανουαρίου, Δευτέρα:
Το βράδυ ήλθε Δ/γή να γυρίσουμε πίσω. Το πρωί φεύγουμε βιαστικά, περνούμε το ποτάμι και ανταμώνω το τάγμα στο δρόμο.
Γυρίζουμε από το ίδιο δρομολόγιο και μένουμε το βράδυ στο Μαχαλά.
●16η Ιανουαρίου, Τρίτη:
Από χθες έγινε ανακωχή με τους Αγγλους. Το πρωί φεύγουμε και γυρίζουμε το βράδυ στον Καραβασαρά.
Είμαι πολύ κουρασμένος.
●17η Ιανουαρίου, Τετάρτη:
Παραμένουμε εις Καραβασαρά. Στο Ανατολικό οι Ρώσσοι προχωρούν ακάθεκτοι.
●19η Ιανουαρίου, Παρασκευή:
Περνούμε στην Αρτα. Τρώμε πολλά πορτοκάλλια. [...]
●20ή Ιανουαρίου, Σάββατο:
Παραμένουμε στην Φιλιππιάδα. Μεγάλη ξυπολισιά. Μείναν οι μισοί άνδρες στο τάγμα.
Οι άλλοι βαδίζουν ξυπόλυτοι και πηγαίνουν στο νοσοκομείο.
●21η Ιανουαρίου, Κυριακή:
Στις 4.30 το πρωί φύγαμε για τα Γιάννενα. Βρέχει συνεχώς.
Η πορεία μας είναι τρομερή. Ολη την ημέρα βαδίζουμε.
Υστερα από δραματική πορεία 58 χιλιομέτρων φθάνουμε το βράδυ στην Πεδεινή.
Οι αντάρτες τσακίστηκαν. Το βραδυνό μας κατάλυμα είναι μια τρώγλη που βρέχει από παντού.
●22α Ιανουαρίου, Δευτέρα:
Εξω βρέχει συνεχώς. Το μεσημέρι φεύγουμε κάτω από ένα χαλάζι και τρομερό αέρα και φθάνουμε στα Γιάννενα.
Το βραδάκι βγήκα μια βόλτα. Η κίνησις μου κάνει να θυμάμαι παληές μέρες.
Τα ραδιόφωνα, η κίνησις, οι κινηματογράφοι με κάνουν να στέκουμαι σε μια γωνιά και μέσα από τους καπνούς του τσιγάρου μου να θυμάμαι την Θωμαΐτσα μου.
Ποιος ξέρει, πήρε το γράμμα μου;
Η επίθεσις συνεχίζεται ραγδαία στο Ανατολικό μέτωπο.
●23η Ιανουαρίου, Τρίτη:
Ολη την νύκτα χιόνιζε. Το πρωί βγήκε “ήλιος με δόντια”.
Ποιος ξέρει πώς θα περάσουμε την Πίνδο.
Το πρωί κάναμε κομματικό ακτίφ των στελεχών του Συν/τος και μας μίλησε για την κατάσταση που βρισκόμεθα ο σύντροφος Μάδρος της Μεραρχίας.
Ο αγώνας προμηνύεται σκληρός. Το Αγγλικό Κεφάλαιο δεν υποκύπτει εύκολα.
Το απόγευμα νέα σύσκεψις των Δ/σεων Συν/τος, και Ταγ/των για την αντιμετώπισιν της καταστάσεως».

Μετά από πολλούς μήνες σχεδόν συνεχούς μετακίνησης και εχθροπραξιών, οι μαχόμενοι έχουν λίγο ελεύθερο χρόνο ξεκούρασης και μπορούν να ξεχάσουν προσωρινά τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις.

Το ημερολόγιο του Μιχάλη Πανά ξεδιπλώνει καθημερινές στιγμές από τη ζωή των ανταρτών σε μια ανάπαυλα από τα καθήκοντά τους:

«Το βράδυ πηγαίνουμε με τον Αλέκο και τον Παλαιολόγον στον κινηματογράφο.
Υστερα από δύο χρόνια ξαναβλέπω έργο. Το έργο λέγεται “Η ζωή μου σου ανήκει”.
Το έργο δεν είναι και τόσο σπουδαίο αλλά το ότι ύστερα από τόσο καιρό ξαναπηγαίνω, μου ξυπνά ένα καινούργιο άνθρωπο.
Πόσες ωραίες στιγμές περνούσαμε με την Θωμαΐτσα.
Τώρα είσαι τόσο μακριά και όμως σ’ αγαπώ τόσο πολύ.
Ποτέ μου δεν φανταζόμουν ότι τόσο θ’ αγαπούσα την γυναίκα μου».

Μιχάλης Πανάς και Θωμαή Βαλαμίχου. | 

 

Πόλεμος δεν είναι μόνο οι μάχες, η έχθρα ΕΛΑΣιτών και ΕΔΕΣιτών, οι διαταγές των ανωτέρω. Είναι και η έλλειψη σαρκικής επαφής, η καταπίεση των ορμών.

Οι αντάρτες, ανεξαρτήτως στρατοπέδου, βαθμού και οικογενειακής κατάστασης, διψούν για έρωτα.

Ωστόσο, ένας ανάμεσά τους, σαν λύκος της στέπας, αντιστέκεται στον πειρασμό της γυναικείας σάρκας:

«Μετά τον κινηματογράφο η παρέα προτείνει να πάμε στον οίκο ανοχής. Βρήκαμε σήμερα 300 δρχ. και έτσι...
Αφήνω τους δύο να παν και εγώ γυρίζω στο σπίτι ευχαριστημένος γιατί αγαπώ τόσο πολύ την Θωμαΐτσα μου.
Δυο χρόνια δεν την απάτησα, γιατί λοιπόν τώρα να την ξεχάσω;
Πώς αύριο που θα την βρω θα της πω ότι έμεινα πιστός, άλλωστε και αυτή δεν υποφέρει όπως και εγώ;
Ετσι, τραγουδώντας ένα τραγούδι, αφήνω την παρέα να πάει στα “κορίτσια”, ενώ εγώ γυρίζω σπίτι για να γράψω στο ημερολόγιό μου.
Πολλές φορές αναρωτιέμαι, στο διάστημα αυτό η Θωμαΐτσα μου κοίταζε κανέναν άλλο;
Σ’ αυτό το θέμα, φυσικά, μπορεί να με ξεχάσει μόνο επειδή την άφησα τόσο καιρό μόνη».

Η εξαντλητική πορεία του γυρισμού από τις ακτές του Ιονίου ώς τη Μακεδονία συνεχίζεται.

Ενα τμήμα του τάγματος πεζικού ΙΙ-27, λίγες μέρες πριν από την αποστράτευση. Φεβρουάριος 1945 |

Από τη Λούτσα της Πρέβεζας, όπου βρισκόταν την 1η Ιανουαρίου 1945, το τάγμα του Μιχάλη Πανά φτάνει στο Μεσολόγγι, μέσω χωριών -Ριζά, Μεγαδένδρι, Μυρσίνη, Φιλιππιάδα, Χαλκιάδες, Κομπότι, Αμφιλοχία, Στάνος, Μαχαλάς, Σκουρτού, Πρόδρομος, Πεντάλοφος και Αιτωλικό (από όπου κατάγεται και ο ίδιος)-, κι από κει καταλήγει στη Σιάτιστα Κοζάνης την 5η Φεβρουαρίου, μέσω Καραβασαρά, Κρίκελου, Αρτας, Φιλιππιάδας, Ιωαννίνων, Λιγοψάς, Καλπακίου, Μεσοβουνίου, Κόνιτσας, Πυρσόγιαννης, Κάλτσικου, Επταχωρίου, Πεντάλοφου, Αγίου Σωτήρα, Τσωτυλίου, Νεάπολης και Καλονερίου.

Μια βασανιστική περιπέτεια που αποφορτίζεται μόνο μέσα από λίγες γουλιές κρασιού στις μικρές σποραδικές ανάπαυλες:

«●24η Ιανουαρίου, Τετάρτη:
Ο Κόκκινος Στρατός προχωρεί ραγδαία στην Γερμανία. Ο καιρός είναι απαίσιος, συνεχώς χιονίζει.
●25η Ιανουαρίου, Πέμπτη:
Σήμερα μας μίλησε σε συγκέντρωση του Συν/τος ο Μέραρχος και ο Καπετάνιος της Μεραρχίας.
Σήμερα βρέχει συνεχώς. Αύριο φεύγουμε για την Μακεδονία.
●26η Ιανουαρίου, Παρασκευή:
Αφήνουμε τα Γιάννενα. Συνεχώς χιονίζει. Το βράδυ φθάνουμε στην Λιγοψά. Καλό κρασί και όλα περνούν.
●27η Ιανουαρίου, Σάββατο:
Αφήνουμε την Λιγοψά. Βρέχει συνεχώς. Περνούμε το Καλπάκι και φθάνουμε στο Μεσοβούνι.
Καλή φωτιά και κρασί. Σε κάθε χωριό αφήνουμε και ζώα.
●28η Ιανουαρίου, Κυριακή:
Αφήνουμε το Μεσοβούνι και μέσα σε τρομερή βροχή φθάνουμε στην Κόνιτσα.
Βρίσκω τον κουμπάρο (σ.σ.: Παντελής Κυριακίδης). Εχουμε καλό κατάλυμα.
●29η Ιανουαρίου, Δευτέρα:
Μένουμε στην Κόνιτσα για να ξεκουρασθούμε.
Αύριο θα πάρουμε τον δρόμο για την Πίνδο. Από το μεσημέρι άρχισε να χιονίζει.
●30ή Ιανουαρίου, Τρίτη:
Ολη την νύχτα χιόνιζε. Το πρωί έχουμε ήλιο. Φεύγουμε για την Πυρσόγιαννη.
Κάνει τρομερό κρύο. Τα ζώα προχωρούν πολύ δύσκολα.
Το βράδυ περνούμε πολύ καλά στην Πυρσόγιαννη.
●31η Ιανουαρίου, Τετάρτη:
Το πρωί συνεχίζουμε. Η παγωνιά είναι τρομερή. Με πολύ κόπο βαδίζουμε επάνω στον πάγο.
Βαδίζουμε πολύ δύσκολα, το χιόνι περνά το μέτρο. [...]
●2α Φεβρουαρίου, Παρασκευή:
Σήμερα είναι η χειρότερη μέρα της πορείας μας. Το χιόνι είναι πολύ και τα βαριά υλικά θα τα μεταφέρουμε στον ώμο.
Αναγκαστικά παίρνω το γυλιό μου στην πλάτη. Είναι αρκετά βαρύς και μάλιστα που για πρώτη φορά τον παίρνω.
Παίρνουμε τον ανήφορο. Το χιόνι περνά τα 2μισι μέτρα. Προχωρούμε μέσα σ’ ένα άσπρο χαράκωμα.
Οι άνδρες με δυσκολία κουβαλούν τους όλμους και τα πολυβόλα.
Στο δρόμο συναντούμε πολλά συνεργεία που καθαρίζουν το χιόνι.
Επί τέλους φθάνουμε στην ψηλότερη κορυφή και αντικρύζουμε το Σινιάτσικο και τ’ άλλα γνωστά μας βουνά.
Είμαστε πια στην Μακεδονία».

Εν τω μεταξύ, στην Ευρώπη η προέλαση του κόκκινου στρατού με την ταυτόχρονη συντριβή του Χίτλερ συνεχίζεται.

Στο ημερολόγιο του Μιχάλη Πανά στις 3 Φεβρουαρίου 1945 διαβάζουμε:

«Οι Ρώσσοι απέχουν 70 χλμ. από το Βερολίνο.
Στην Αθήνα αρχίσαν διαπραγματεύσεις ειρήνης με την κυβέρνηση Πλαστήρα».

Τρεις ημέρες μετά το ημερολόγιο τελειώνει και έξι ημέρες αργότερα, στις 12 Φεβρουαρίου 1945, υπογράφεται η συμφωνία της Βάρκιζας.

Οι αντάρτες του ΕΛΑΣ διατάσσονται να παραδώσουν τα όπλα τους και να αποστρατευτούν.

Ολα έχουν τελειώσει. Το ημερολόγιο δεν έχει πια λόγο ύπαρξης και κρύβεται μαζί με άλλα ντοκουμέντα και φωτογραφίες της εποχής στο υπόγειο του σπιτιού.

Θα παραμείνει εκεί για τα επόμενα εξήντα πέντε χρόνια.

Η αποστράτευση

Μετάλλιο για την προσφορά του Μιχάλη Πανά στην Εθνική Αντίσταση, 1986 |

Οι μαχητές της Εθνικής Αντίστασης παίρνουν χαρτί αποστρατείας και ετοιμάζονται να γυρίσουν στις εστίες τους.

Ο Μιχάλης Πανάς επιστρέφει στην οικογένειά του ώς το 1946, οπότε καλείται να υπηρετήσει εκ νέου.

Στον Εμφύλιο που ακολουθεί βρίσκεται στο πλευρό του εθνικού στρατού να πολεμάει κάποιους από τους πρώην συναγωνιστές του.

Στα «πέτρινα» χρόνια που ακολουθούν, ο Μιχάλης Πανάς μπαίνει στο στόχαστρο του κράτους της Δεξιάς ως πρώην μέλος του στρατού του ΕΛΑΣ και παρακολουθείται από την Ασφάλεια.

Το 1966 εγκαθίσταται με την οικογένειά του μόνιμα στη Θεσσαλονίκη. Κατά τη διάρκεια της χούντας εκδιώκεται από το στράτευμα, έχοντας συμμετάσχει στο κίνημα του βασιλιά Κωνσταντίνου για την ανατροπή της δικτατορίας των συνταγματαρχών, τον Δεκέμβριο του 1967.

Κατά τη Μεταπολίτευση, επί κυβέρνησης Κωνσταντίνου Καραμανλή, αποκαθίσταται στον στρατό με τον τιμητικό βαθμό του ταξίαρχου, και το 1986, επί κυβέρνησης Ανδρέα Παπανδρέου, προάγεται σε στρατηγό.

Εναν χρόνο νωρίτερα έχει χάσει την πρωτότοκη κόρη του Νανά από καρκίνο και λίγα χρόνια μετά θα χτυπηθεί από τη νόσο του Αλτσχάιμερ, από την οποία θα φύγει το 1997.

Η σύζυγός του, Θωμαή Βαλαμίχου-Πανά, θα τον ακολουθήσει το 2004, νικημένη από την ίδια νόσο.

Εως τη στιγμή που θα βρει τα δύο τετράδια ο γιος τους Σταύρος, κανείς δεν γνωρίζει την ύπαρξη των ημερολογίων που κρατούσε ο Μιχάλης Πανάς από την εποχή που υπηρετούσε στον ΕΛΑΣ.

Ούτε η γυναίκα του Θωμαή, δέκτης των πολυάριθμων γραπτών εκδηλώσεων αγάπης που αναβλύζουν από τα κείμενα.

Εκτοτε, ο Σταύρος Πανάς θα αρχίσει να διασταυρώνει γεγονότα και πρόσωπα, φωτογραφίες και χάρτες, για να συνθέσει μια πληρέστερη εικόνα από την περίοδο στην οποία ο πατέρας του βρέθηκε να διακινδυνεύει τη ζωή του στα βουνά της Πίνδου για την απελευθέρωση της πατρίδας.

Ο καθρέφτης ενός οράματος

Εκτός από τον Γερμανό κατακτητή, οι Ελληνες αντάρτες πολεμούσαν ταυτοχρόνως μεταξύ τους. Μνημείο για τους πεσόντες των απαρχών του Εμφυλίου, 1944, Μεσιανή Κοζάνης |

 

Τα ημερολόγια του Μιχάλη Πανά αντικατοπτρίζουν μέρος της Ιστορίας μας. Τη γενναιότητά μας ως λαού να αντιστέκεται με το μέγιστο κόστος στον ξένο κατακτητή, αλλά και τη διχόνοια που χαρακτηρίζει την ιδιοσυγκρασία των Ελλήνων διαχρονικά, η οποία οδήγησε τους ίδιους τους αντιστασιακούς να μάχονται με λύσσα μεταξύ τους, αντί του κοινού εχθρού.

Η ίδια διχόνοια τους εμπόδισε να συνδράμουν ενωμένοι στην ανοικοδόμηση της πατρίδας μετά την καταστροφή που υπέστη κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Με το τέλος της Κατοχής, ο Μιχάλης Πανάς επέλεξε να μη συμμετάσχει στη συνέχιση της αντίστασης και παρέδωσε το όπλο του.

Είχε ονειρευτεί, μαζί με χιλιάδες συναγωνιστές του, την απελευθέρωση της χώρας όχι μόνο από τον ξένο κατακτητή, αλλά και από το άδικο κοινωνικό σύστημα στο οποίο ζούσε, πιστεύοντας ότι παλεύει για τη δημιουργία ενός καλύτερου, πιο ανθρώπινου, απαλλαγμένου από καταπίεση συστήματος, στο οποίο όλοι οι Ελληνες θα ζούσαν ενωμένοι, με γνώμονα τη δικαιοσύνη και την αλληλεγγύη.

Το όνειρό του δεν πραγματοποιήθηκε. Το αίμα των μαχητών του ΕΛΑΣ που αντιστάθηκαν έφερε νέο αίμα μεταξύ μαχητών που συνέχισαν να αντιστέκονται, εμπνεόμενοι από το υψηλό ιδανικό μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας -τόσο υψηλό που αποδείχτηκε εκ των υστέρων άπιαστο- και πρώην μαχητών, που προτίμησαν υπέρ όλων την ειρήνη.

Ωστόσο αμφότεροι, μέλη του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας και πρώην μέλη του ΕΛΑΣ και έπειτα του Εθνικού Στρατού, πίστεψαν κάποτε με την ίδια θέρμη στο ίδιο όραμα, μιας ελεύθερης και δικαιότερης Ελλάδας.

Ηταν η εποχή που ο Μιχάλης Πανάς έγραφε στο ημερολόγιό του, στις 20 Ιουλίου του 1944, απευθυνόμενος στην αγαπημένη του σύζυγο:

«Θωμαΐτσα μου, τι γίνεσαι; Με θυμάσαι όπως εγώ; Κουράγιο, ο δίκαιος αγώνας μας τελειώνει.
Θα βρεθούμε μια μέρα και σφίγγοντάς σε στην αγκαλιά μου θα σου πω: “Τώρα βρισκόμαστε και πάλι μαζύ.
Σ’ αγαπώ περισσότερο από κάθε άλλη φορά, σ’ έκανα να υποφέρης τόσο.
Δώσε μου την μεγάλη σου αγάπη και ευτυχισμένοι ας χαρούμε αυτήν την νέαν κοινωνία που δημιουργήσαμε”».

 Ευχαριστίες  στον γιο του Μιχάλη Πανά, Σταύρο, για την πολύτιμη βοήθειά του σε όλη τη διάρκεια της σύνταξης του κειμένου, και στην εγγονή του, Αθηνά, για την ανάγνωση και δακτυλογράφηση των ημερολογίων.

Via

Via

Via