Οδεύοντας προς αναπόφευκτη σύγκρουση

Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης

Οδεύοντας προς αναπόφευκτη σύγκρουση

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Δεκέμβρης του ’44
 
Νοέμβριος 1944
 
Το τελευταίο δεκαήμερο του Νοεμβρίου όλες οι εμπλεκόμενες σε διαπραγματεύσεις πλευρές, και κυρίως οι Βρετανοί, έμοιαζαν να πιστεύουν ότι η σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη
 
Καθώς πλησίαζαν οι μέρες που έπρεπε να εφαρμοστεί η πρόταση Παπανδρέου της 5ης Νοεμβρίου, που προέβλεπε την αποστράτευση της Εθνικής Πολιτοφυλακής στην 1η Δεκεμβρίου και στις 10 του ίδιου μήνα του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ, η ένταση και ένα γενικότερο κλίμα ασυνεννοησίας μεταξύ ΚΚΕ, κυβέρνησης και Βρετανών, αυξάνονταν επικίνδυνα. Από τη μεριά του Σιάντου και του Σαράφη είχε καταστεί σαφές σε όλους τους τόνους ότι τελικά δεν θα διέλυαν τον ΕΛΑΣ αν δεν διαλυόταν η Ορεινή Ταξιαρχία. Για την Εθνική Πολιτοφυλακή δεν έμοιαζαν να είναι τόσο αδιάλλακτοι. Σύμφωνα με τις εντολές του Σιάντου στις 22 Νοεμβρίου, «θα πρέπει τα μέλη του ΚΚΕ να είναι από τα πρώτα που θα ενταχθούν στις τάξεις της νέας Εθνοφρουράς όταν κληθεί η πρώτη τάξη νεοσυλλέκτων». Μάλιστα, όσοι στρατευμένοι ήταν μέλη του ΕΛΑΣ θα έπρεπε να παραδώσουν τον οπλισμό τους στον ΕΛΑΣ και όχι στην κυβέρνηση. Το ίδιο θα ίσχυε και για τα μέλη της Εθνικής Πολιτοφυλακής: «αφού παραδώσουν τις αρμοδιότητές τους στην Εθνοφρουρά πρέπει να προσχωρήσουν στον ΕΛΑΣ με όλο τον οπλισμό με όλο το υπόλοιπο υλικό του». Για την τύχη της ΟΠΛΑ δεν έγινε νύξη. Έτσι κι αλλιώς, όμως, το ενδιαφέρον του Σιάντου στρεφόταν αποκλειστικά στο τι θα γίνει με τον ΕΛΑΣ. Το θέμα αυτό απασχόλησε έντονα το Υπουργικό Συμβούλιο την 22α Νοέμβριου και τις μέρες που ακολούθησαν.
Τα πράγματα ωστόσο άρχισαν να οδηγούνται σε αδιέξοδο. Τότε εμφάνισαν μερικοί ότι ο Παπανδρέου ισχυρίστηκε στις 22 Νοεμβρίου πως «όλα τα εθελοντικά σώματα» θα αποστρατεύονταν, πράγμα που ερμηνεύτηκε ότι εννοούσε την Τρίτη Ορεινή Ταξιαρχία και τον Ιερό Λόχο. Ωστόσο, αυτή η δήλωση δεν αποδείχτηκε ποτέ ότι έγινε, τουλάχιστον δημόσια. Δεν υπάρχει κανένα σχετικό επίσημο ή ανεπίσημο άγραφο, ούτε καν δημοσίευμα της εποχής, που να το αποδεικνύουν.
Επίσης είναι προφανές ότι μια τέτοιας καθοριστικής σημασίας δήλωση θα τη δημοσίευαν στις 23 Νοεμβρίου όλες οι εφημερίδες, πράγμα που δεν έγινε ούτε τότε ούτε καν τις μέρες που ακολούθησαν. Έναν χρόνο αργότερα, στις 5 Δεκεμβρίου, στην εφημερίδα «Μάχη», ο καθηγητής Σβώλος έγραψε ότι «σε ένα προσχέδιο συμφωνίας με την Αριστερά, που ο Παπανδρέου το μονόγραψε στις 22 Νοεμβρίου, δηλωνόταν ρητά ότι η Ορεινή Ταξιαρχία διαλυόταν, με την παραχώρηση άδειας απεριορίστου χρόνου στους άνδρες της». Βέβαια και σε αυτήν την εκδοχή του Σβώλου ουδέν έγγραφο υπήρξε ως αποδεικτικό στοιχείο. Επίσης, ακόμα και αν είχε γίνει τελικά αυτή η δήλωση, υπάρχει τεράστια διαφορά ανάμεσα στην «άδεια επ’ αόριστον» που ανακαλείται οποιαδήποτε στιγμή και στην οριστική αποστράτευση.
Τέλος, είναι προφανές ότι, αν ο Παπανδρέου είχε υπογράψει σχετικό έγγραφο, αυτό μέσω των κομμουνιστών υπουργών της κυβέρνησης θα είχε γίνει γνωστό στον «Ριζοσπάστη» και θα είχε δημοσιευτεί ως αδιάσειστο ντοκουμέντο. Με μια όλο και εντεινόμενη σύγκρουση ανάμεσα στα «είπες - ξείπες» τα πράγματα έφτασαν σε πραγματικό αδιέξοδο στις καταληκτικές ημερομηνίες που έπρεπε να μπουν σε πράξη οι… διαφωνίες. Ο πρώτος που ισχυρίστηκε δημόσια και ανοιχτά ότι ο Παπανδρέου είχε σκεφτεί σοβαρά – όχι ότι είχε μονογράψει κ.λπ. – να αποστρατεύσει – και όχι να θέσει σε «άδεια επ’ αόριστον» – ήταν ο παλιός πολιτικός των Φιλελευθέρων Καφαντάρης. Ο Καφαντάρης το ισχυρίστηκε μπροστά τόσο στον Παπανδρέου όσο και στον Σιάντο – τους άμεσα εμπλεκόμενους δηλαδή –, κανείς εκ των όποιων δεν σχολίασε τα λεγόμενά του.
Βρετανός δημοσιογράφος που επιβεβαιώνει την πιο πάνω ιστορία το 1946 προσθέτει επίσης «ότι ο Σκόμπυ δεν ενέκρινε» αυτήν την πρόθεση Παπανδρέου. Ενδιαφέρον έχει και το σχετικό κείμενο του Σαράφη, γραμμένο το 1946. «Οι Βρετανοί δεν θα δέχονταν με κανέναν τρόπο τη διάλυση της Ορεινής Ταξιαρχίας και του Ιερού Λόχου, μέτρο στο οποίο ο Παπανδρέου είχε συμφωνήσει εφόσον η αποστράτευση γινόταν στον ίδιο χρόνο με τη διάλυση του ΕΛΑΣ»! Η σχετική με το θέμα άποψη του Σαράφη ήταν ότι ο ίδιος ο Τσώρτσιλ είχε απορρίψει την πρόταση Παπανδρέου. Πράγμα που είναι το πιθανότερο τελικά σε αυτήν την ιστορία. Ωστόσο, για αμιγώς ιστορικούς λόγους, πουθενά δεν υπάρχει αναφορά σε «αποστράτευση» ούτε σε «άδεια επ’ αόριστον», που υποτίθεται παραχωρήθηκε από τον Παπανδρέου, σε οποιαδήποτε πηγή, ούτε και στα απομνημονεύματα του ίδιου του Παπανδρέου, του Τσακαλώτου, διοικητή της Ταξιαρχίας ούτε σε αυτά των Λήπερ, Μακμίλλαν, Ήντεν και Τσώρτσιλ.
 
Από τα βρετανικά αρχεία
Σύμφωνα με τα βρετανικά έγγραφα, οι Βρετανοί ανησυχούσαν ιδιαίτερα μήπως συμφωνήσει ο Παπανδρέου να διαλύσει την Ταξιαρχία. Μάλιστα, φοβόταν ότι θα το πράξει.
Στις 15 Νοεμβρίου ο Λήπερ ανέφερε στο Φόρεϊν Όφις ότι έπειτα από αίτημα του Παπανδρέου συνάντησε τον Σβώλο και τον παρότρυνε να πάψει να πιέζει για τη διάλυση της Ταξιαρχίας γιατί αυτό θα προκαλούσε οξεία κρίση.
Στις 19 Νοεμβρίου ο Τσώρτσιλ έστειλε σημείωμα στο Φόρεϊν Όφις λέγοντας ότι «η διάλυση της Ελληνικής Ταξιαρχίας θα ήταν καταστροφή πρώτου μεγέθους». Το Φόρεϊν Όφις την επομένη, 20 Νοεμβρίου, ενημέρωσε τον Λήπερ για τη θέση του Τσώρτσιλ, πράγμα που φυσιολογικά πρέπει να πληροφορήθηκε πρώτος ο Παπανδρέου. Έτσι, είναι περισσότερο από όλα πιο πιθανό η παρέμβαση Τσώρτσιλ να απέτρεψε κάθε πιθανότητα να γίνει αυτή η παραχώρηση από τον Παπανδρέου, ακόμα κι αν ο Έλληνας πρωθυπουργός την είχε εξετάσει ή τη συζητούσε ως ενδεχόμενο. Στις 26 Νοεμβρίου ο Λήπερ ανέφερε ότι ο Παπανδρέου «έδωσε στον στρατηγό Σκόμπυ και σε μένα τη διαβεβαίωση ότι οι Ορεινές Ταξιαρχίες θα παρέμεναν ανέπαφες». Από την άλλη, το λογικό είναι ότι η ηγεσία του ΕΛΑΣ δεν είχε κανέναν λόγο να παρερμηνεύσει τις προθέσεις του Παπανδρέου, όσο κι αν αυτές της προκαλούσαν δυσφορία. Οι υπουργοί του ΕΑΜ εξάλλου είχαν ήδη επιτρέψει στον Παπανδρέου να ανακοινώσει εκ μέρους τους, νωρίς τον Νοέμβριο, ότι οι δυνάμεις των ανταρτών θα διαλύονταν τον Δεκέμβριο. Ο Σαράφης αργότερα υποστήριξε ότι μακροπρόθεσμος στόχος της Συμφωνίας της Καζέρτας (26 Σεπτεμβρίου 1944) ήταν να «αφανιστεί» ο ΕΛΑΣ. Ωστόσο ο ίδιος την είχε υπογράψει.
Εκείνες οι μέρες, όμως, μεταξύ 25ης και 29ης Νοεμβρίου υπήρξαν καθοριστικές για τις εξελίξεις. Βέβαια κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί με αποδεικτικά ιστορικά στοιχεία τι συνέβη ακριβώς και αν πάρθηκαν ήδη οριστικές αποφάσεις για τη σύγκρουση που ακολούθησε. Έτσι ο «Ριζοσπάστης» στις 22 Νοεμβρίου είχε ως κεντρικό του τίτλο «Οι εγκληματίες πολέμου διατηρούν τα όπλα τους» και την 23η συνέχισε «Η Αντίσταση αφοπλίζεται». Ακολούθησαν τρεις αποτυχημένες συναντήσεις του Σκόμπυ στις 26 και 27 Νοεμβρίου με τους ηγέτες των ανταρτών. Λέγεται ότι σε αυτές τις συναντήσεις και στις εξελίξεις που δρομολογήθηκαν έπαιξε τον ρόλο της, σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του Τζήμα και του Ορέστη, ο στρατάρχης Τίτο, ο οποίος παρουσία του Τζήμα σε ερώτηση του Πέτρου Ρούσσου, που βρισκόταν σε ειδική αποστολή του ΚΚΕ, αν ο στρατάρχης θα βοηθούσε σε περίπτωση σύγκρουσης με τους Βρετανούς έλαβε θετική απάντηση. Ωστόσο, είναι αμφισβητήσιμο το κατά πόσο ο στρατάρχης Τίτο μπορούσε να δώσει ιδιαίτερη προσοχή εκείνη την περίοδο στις σχέσεις του με το ΚΚΕ, όταν είχε να αντιμετωπίσει το μεγάλο πρόβλημα της σύναψης συμφωνίας με το βουλγαρικό ΚΚ για το θέμα της βαλκανικής συνομοσπονδίας και τη θέση της Μακεδονίας σε αυτήν!
Τέλος, μολονότι έγιναν κάποιες προετοιμασίες που προϋπέθεταν τη χρήση βίας, αυτές είχαν ουσιαστικά αμυντικό χαρακτήρα και βασίζονταν στη γενική διαταγή που έστειλε ο Σιάντος στις 28 Νοεμβρίου και έκανε λόγο «για ετοιμότητα απόκρουσης οποιουδήποτε κινδύνου»!
 
5 Νοεμβρίου: Οι δηλώσεις Παπανδρέου
Μετά την συντελεσθείσαν πλήρη Απελευθέρωσιν της Ελλάδος λήγει και η ηρωική μας Αντίστασις. Είναι επομένως φυσικόν ότι επακολουθεί και η αποστράτευσις των ανταρτικών μας ομάδων αντιστάσεως ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ, η οποία και ωρίσθη διά την 10 Δεκεμβρίου.
Οι μόνοι αξιωματικοί των ανταρτικών σωμάτων επανέρχονται εις τον τακτικόν μας στρατόν, όπου θα εύρουν θέσιν ανάλογον με τας εθνικάς των υπηρεσίας.
Οι έφεδροι αξιωματικοί, εάν επιθυμούν να μονιμοποιηθούν, θα εισέλθουν εις ειδικήν Σχολήν Εκπαιδεύσεως.
Αι λεπτομέρειες του τρόπου της αποστρατεύσεως θα καθοριστούν εν συνεννοήσει με τους αρχηγούς των ανταρτικών ομάδων στρατηγούς Σαράφην και Ζέρβαν.
 

Ο Δεκέμβρης του '44 και ο βρετανικός παράγοντας

Του ΒΛΑΣΗ ΑΓΤΖΙΔΗ*

Θα μπορούσε η απελευθερωμένη Ελλάδα να αποφύγει την ένοπλη αντιπαράθεση τον Δεκέμβρη του '44; Επιχείρησε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ -και κατά συνέπεια το ΚΚΕ, που αποτελούσε και τη μεγαλύτερη δύναμη στον αντιστασιακό συνασπισμό- να ρίξει την κυβέρνηση και να καταλάβει την εξουσία;

Ο Αρης Βελουχιώτης, στη σύσκεψη των καπεταναίων στη Λαμία, είχε προτείνει την είσοδο του ΕΛΑΣ στην Αθήνα Μέχρι σήμερα τα ερωτήματα αυτά αποτελούν αντικείμενο δημόσιας αντιπαράθεσης, παρ' ότι η πλειονότητα των σύγχρονων ιστορικών συμφωνούν σε κάποια δεδομένα, όπως στη διαπίστωση ότι από τη στιγμή που η Ελλάδα «δόθηκε» στους Βρετανούς από τον Στάλιν κατά τη συνάντηση των ηγετών των συμμαχικών χωρών στη Μόσχα, οι Βρετανοί θα κατέφευγαν σε κάθε δυνατό μέτρο για να καταστήσουν την κυριαρχία τους αναμφισβήτητη. Ηδη ο Τσόρτσιλ είχε ξεκάθαρη άποψη για το διεθνές μεταπολεμικό σκηνικό, όταν είχε εκμυστηρευθεί: «Η μοιρασιά που συμφωνήσαμε στη Μόσχα (Οκτώβριος του '44) τον συμφέρει (τον Στάλιν). Θα εγκαταλείψει τους δικούς του στην Ελλάδα στην τύχη τους για χάρη των γενικότερων σχεδίων του...» (αναφορά Γ. Ιατρίδη στο «Επισκόπηση της αγγλόφωνης ιστοριογραφίας»).

Οι Βρετανοί στην Κατοχή

Η επιρροή που ασκούσε η Βρετανία στα ελληνικά πράγματα μπορεί να χαρακτηριστεί ως ολοκληρωτικός έλεγχος. Ο θεσμός που εγγυάτο αυτό τον έλεγχο ήταν η μοναρχία. Μετά την εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα και την κατάρρευση του Μετώπου, οι Βρετανοί μετέφεραν στη Μέση Ανατολή τον μονάρχη, την κυβέρνησή του και τα στελέχη που θεωρούσαν ότι θα μπορούσαν να έχουν σημαντικό ρόλο.

Η μεγάλη απειλή για τα βρετανικά συμφέροντα στην Ελλάδα υπήρξε η ανάδυση, μέσα στις συνθήκες της Κατοχής και στο κενό εξουσίας που αυτή δημιούργησε, ενός γιγάντιου αντιστασιακού κινήματος, που ανέτρεπε όλες τις παραδοσιακές, προπολεμικές δομές και σχέσεις. Τη στιγμή της Απελευθέρωσης της Ελλάδας από τους ναζί, οι αντιστασιακές δυνάμεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ θα μπορούσαν να θέσουν όλη τη χώρα υπό τη διακυβέρνηση της υπαρκτής Κυβέρνησης του Βουνού, της ΠΕΕΑ, υπό τον Αλέξανδρο Σβώλο, καταλαμβάνοντας έτσι ομαλά τη μετακατοχική εξουσία και δημιουργώντας τετελεσμένα, τα οποία δεν θα μπορούσαν να αγνοήσουν εύκολα οι Βρετανοί και ο ελεγχόμενος απ' αυτούς Γεώργιος Παπανδρέου.

Η κύρια γραμμή στο ΚΚΕ εκείνη την κρίσιμη εποχή υπήρξε η πολιτική επιλογή της συνεννόησης και της συνδιαλλαγής με τις προπολεμικές δυνάμεις, με τις οποίες είχε έρθει σε συμφωνία στον Λίβανο και την Καζέρτα. Παρ' ότι η παραδοσιακή μαρξιστική-λενινιστική αντίληψη δεν έλειπε από τους στοχασμούς της ηγεσίας, εν τούτοις η επιλογή της εκείνη τη στιγμή ήταν η δημοκρατική μετεξέλιξη της Ελλάδας και η οριστική απαλλαγή από τη μοναρχία.

Την αντίληψη της ρήξης και της στρατιωτικής σύγκρουσης εξέφρασε κυρίως ο Αρης Βελουχιώτης, ο οποίος στη σύσκεψη των καπεταναίων στη Λαμία είχε προτείνει την είσοδο του ΕΛΑΣ στην Αθήνα, όπως ακριβώς είχε κάνει ο ΕΛΑΣ στη Θεσσαλονίκη, με πρωτοβουλία των επικεφαλής του στη Μακεδονία, Ευριπίδη Μπακιρτζή και Μάρκου Βαφειάδη. Η ηγεσία του ΚΚΕ απέρριψε την πρόταση του Βελουχιώτη και επέλεξε το δρόμο που είχαν ορίσει οι ίδιοι οι Βρετανοί. Είναι χαρακτηριστικά τα όσα γράφει ο υπαρχηγός του ΕΔΕΣ Κομνηνός Πυρομάγλου στο βιβλίο του «Δούρειος Ιππος» για το μεγάλο του αντίπαλο: «Ο Βελουχιώτης ήταν ο κατ' εξοχήν ανεγνωρισμένος και ο δυναμικός αρχηγός τού ΕΛΑΣ. (...) Το αδιαφιλονίκητο γόητρο του στις τάξεις του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ τον έφερεν ως τον ενδεχόμενο αντίπαλο του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ, του οποίου δεν ήτο μέλος. Εξηρτάτο από αυτόν να αγνοήσει τις αποφάσεις του τελευταίου ή και να το ανατρέψει. Με τον Μάρκο στη Μακεδονία, τον Ορέστη στην Αττική, αλλά και μόνος, ήταν σε θέση να δώσει μία άλλη τροπή και εξέλιξη στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, αντίθετη από αυτήν που ήταν στη σκέψη της ηγεσίας του ΚΚΕ...».

Παρ' όλες τις κατηγορίες των αντιπάλων του, το ΚΚΕ δεν είχε επιλέξει το δρόμο της σύγκρουσης και πολύ περισσότερο τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας. Την εκτίμηση αυτή είχε διατυπώσει από το 1945 ο Κρις Γουντχάουζ, ένας από τους καλύτερους γνώστες τόσο της βρετανικής πολιτικής όσο και της ελληνικής Αντίστασης. Ο Γουντχάουζ υποβαθμίζει στα κείμενά του την επιρροή ξένων κέντρων στη συμπεριφορά του ΚΚΕ. Θεωρεί ότι κινήθηκε προς την κατεύθυνση της στρατιωτικής σύγκρουσης, μόνο όταν οι Βρετανοί και οι ελληνικές αντικομμουνιστικές δυνάμεις απέκλεισαν κάθε άλλο δρόμο...

* Διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός http://kars1918.wordpress. com/

Via 

Η ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης Φλεβάρης - Μάρτης 1943

ΦΛΕΒΑΡΗΣ 1943

?xml:namespace>

Η ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης

?xml:namespace>

?xml:namespace>

«Τις ημέρες εκείνες έκαναν σύναξη μυστική τα παιδιά και λάβανε την απόφαση, επειδή τα κακά μαντάτα πλήθαιναν στην πρωτεύουσα, να βγουν έξω σε δρόμους και σε πλατείες, με το μόνο πράγμα που τους είχε απομείνει: Μια παλάμη τόπο κάτω από τ' ανοιχτό πουκάμισο, με τις μαύρες τρίχες και το σταυρουδάκι του ήλιου. Οπου είχε κράτος κι εξουσία η Ανοιξη».

 

 

Διαδήλωση εναντίον της πολιτικής επιστράτευσης (5 Μάρτη 1943)

?xml:namespace>

Οδυσσέας Ελύτης¹

Από τις πρώτες μέρες της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα το ζήτημα της επιστράτευσης ελληνικού πληθυσμού για τη χρησιμοποίησή του έμμεσα ή άμεσα υπέρ των πολεμικών σκοπών του άξονα απασχόλησε τόσο τις κατοχικές δυνάμεις όσο και τους ντόπιους συνεργάτες τους. Δύο περίπου μήνες από την πτώση της Αθήνας ο υπουργός Αμυνας της κυβέρνησης των κουίσλιγκ, υπό τον στρατηγό Τσολάκογλου, πρότεινε απευθείας στους Γερμανούς το σχηματισμό ελληνικής λεγεώνας που θα πολεμούσε στο πλευρό των γερμανικών στρατευμάτων και κατά της Σοβιετικής Ενωσης. Οπως προκύπτει από τα γερμανικά αρχεία, στις 14 του Ιούλη του 1941 ο επιτετραμμένος της γερμανικής πρεσβείας στην Αθήνα φον Γκρέβενιτς τηλεγραφούσε στο Βερολίνο, στον πρεσβευτή Αλτενμπουργκ, που εκείνες τις μέρες βρισκόταν στη γερμανική πρωτεύουσα, τα παρακάτω: «Ο Ελληνας υπουργός Εθνικής Αμυνας γερμανόφιλος στρατηγός Μπάκος μου ανακοίνωσε σήμερα, ότι η ιδέα συγκροτήσεως λεγεώνας με Ελληνες, που θα πολεμήσουν κατά της Ρωσίας, βρίσκει απήχηση σε ευρείς κύκλους του λαού. Σαν υπουργός του πολέμου επιθυμεί να πάρει αυτή την υπόθεση στα χέρια του...»². Η πρόταση Μπάκου δεν έμελλε τότε να καρποφορήσει για πολλούς λόγους, ένας εκ των οποίων ήταν και η άρνηση της Ιταλίας να δεχτεί τη συμμετοχή ελληνικών δυνάμεων στο πλευρό του άξονα, φοβούμενη προφανώς ότι αυτό θα επηρέαζε αρνητικά τους δικούς της σχεδιασμούς στο ελληνικό έδαφος. Πάντως, οι κουίσλιγκ δεν έπαψαν ούτε στιγμή να βρίσκονται σε ετοιμότητα προς εξυπηρέτηση του εν λόγω σκοπού και για το λόγο αυτό, τη στρατολογία δηλαδή των Ελλήνων για τους πολεμικούς σκοπούς του φασισμού, δεν άργησαν να συγκροτηθούν και οι πρώτες φασιστικές οργανώσεις. Τέτοιες οργανώσεις ήταν η ΟΕΔΕ (Οργάνωσις Εθνικών Δυνάμεων Ελλάδος), ΕΣΠΟ (Εθνική Σοσιαλιστική Πολιτική Οργάνωσις) κ.ά.^3.

 

 

Η απειλή της επιστράτευσης επανέρχεται
?xml:namespace>

?xml:namespace>

Από τις αρχές του '43 το ζήτημα της επιστράτευσης απέκτησε επείγουσα σημασία για τους χιτλερικούς, δεδομένου ότι οι απώλειές τους στο σοβιετογερμανικό μέτωπο ήταν πολύ μεγάλες. Η χειμερινή επίθεση του Κόκκινου Στρατού είχε στεφθεί με επιτυχία και είχε κορυφωθεί με τη νίκη στο Στάλινγκραντ το Φλεβάρη του '43, με αποτέλεσμα τα γερμανικά στρατεύματα να χρειάζονται νέες δυνάμεις που μπορούσαν να αναζητηθούν στις κατακτημένες χώρες ή με την αποδέσμευση γερμανικών δυνάμεων που απασχολούνταν στα μετόπισθεν στον τομέα της παραγωγής ως εργάτες, υπό την προϋπόθεση ότι την εργατική τους δύναμη στα εργοστάσια θα αναπλήρωνε επιστρατευμένη εργατική δύναμη από τις χώρες που βρίσκονταν υπό κατοχή.

 

 

 

Αφίσα του 1943
?xml:namespace>

 

 

 

Στις 30 του Γενάρη του 1943 ο αντιστράτηγος Αλεξάντερ Λερ, στρατιωτικός διοικητής των γερμανικών στρατιωτικών δυνάμεων ΝΑ Ευρώπης, εξέδωσε μία διαταγή η οποία μεταξύ άλλων έγραφε⁴:

«1. (...) Κάθε κάτοικος της Ελλάδας ηλικίας 16-45 χρόνων είναι υποχρεωμένος, όταν το απαιτήσουν οι συνθήκες, να αναλάβει δουλιά για γερμανικές ή ιταλικές υπηρεσίες που του υποδείχτηκε. Ανδρικές εργατικές δυνάμεις είναι υποχρεωμένες να εργαστούν κι έξω από τον μόνιμο τόπο κατοικίας τους, αν χρειαστεί σε κοινότητες στρατοπέδευσης. 2. Η πρόσκληση για την ανάληψη της δουλιάς γίνεται άμεσα από τις γερμανικές υπηρεσίες ή μέσω των εντεταλμένων απ' αυτές ελληνικών υπηρεσιών, ιδιαίτερα των επιθεωρήσεων εργασίας και των δημάρχων... 4. Οποιος δεν εκπληρώνει τις υποχρεώσεις που προκύπτουν από τις παραγράφους 1 και 2 τιμωρείται με χρηματική ποινή απεριορίστου ύψους, φυλάκιση ή ειρκτή ή με στρατόπεδο αναγκαστικής εργασίας».

Το ζήτημα ήταν πάρα πολύ σοβαρό. Οι κάτοικοι της χώρας υποχρεώνονταν - εφόσον εφαρμοζόταν η διαταγή - να παρέχουν στις δυνάμεις κατοχής υπηρεσίες αδιευκρίνιστου περιεχομένου, χωρίς να αποκλείεται η χρησιμοποίησή τους για εργασία εκτός Ελλάδας.

?xml:namespace>

Στις 19 του Φλεβάρη του ίδιου έτους ο Γκέμπελς δήλωνε: «Ο γερμανικός λαός δίνει το αίμα του, η υπόλοιπη Ευρώπη ας δώσει την εργασία της». Την επομένη, 20 του μηνός, στη γερμανική εκπομπή για την Ελλάδα υπήρχε η εξής ανακοίνωση: «Ο αρχηγός του τρίτου Ράιχ, Αδόλφος Χίτλερ, εκτιμών την γενναιότητα του ελληνικού λαού, την οποίαν επέδειξεν εις το πεδίον της μάχης, επιθυμεί να έχει τούτον συμπαραστάτην του εις την ιστορικήν πορείαν την οποίαν εχάραξεν διά την δημιουργίαν ενός νέου κόσμου και ζητεί προς τούτο την βοήθειάν του η οποία πρέπει να εκδηλωθή κατά τρόπον ενεργητικόν και θετικόν»⁵.

 

Εργο του Γ. Σικελιώτη «Ο προδότης» (1943

?xml:namespace>

 

Οι παραπάνω δηλώσεις φανέρωναν πως δεν ήταν πολύ μακριά η στιγμή που η επιστράτευση θα αποτελούσε, πλέον, γεγονός. Κι όντως, δεν άργησε να γίνει κάτι τέτοιο. Το σχετικό διάταγμα της επιστράτευσης, στηριγμένο στη διαταγή του αντιστρατήγου Αλεξάντερ Λερ, προέβλεπε την επιστράτευση Ελλήνων πολιτών για εργασία στην υπηρεσία των κατακτητών. Επρόκειτο για την αποκαλούμενη εργατική επιστράτευση, συνέχεια της οποίας, φυσικά, θα ήταν η αποστολή επιστρατευμένων Ελλήνων εκτός συνόρων της Ελλάδας. Το διάταγμα, που έφερε την υπογραφή του στρατηγού Σπάιντελ, έλεγε:

«ΔΙΑΤΑΞΙΣ

30 Ιανουαρίου 1943

Περί γενικής υποχρεωτικής εργασίας του ελληνικού πληθυσμού

Επί τη βάσει της υπό του Φύρερ και Ανωτάτου Αρχηγού των Ενόπλων Δυνάμεων χορηγηθείσης μοι εξουσιοδοτήσεως διατάσσω τα ακόλουθα:

Αρθρον 1ον. Εκαστος κάτοικος της Ελλάδος, ηλικίας από 16 μέχρι 45 ετών είναι υποχρεωμένος, εάν το απαιτήσουν αι περιστάσεις, ν' αναλάβη υποδεικνυομένην εις αυτόν εργασίαν διά γερμανικάς ή ιταλικάς υπηρεσίας. Ιδίως είναι υποχρεωμένος να παρουσιάζεται με ακρίβειαν εις την εργασίαν, να τηρή τας ώρας εργασίας και να παρέχη απόδοσιν εργασίας, ανταποκρινομένην προς τας σωματικάς του δυνάμεις. Οι άνδρες είναι υποχρεωμένοι να εργάζονται έξω του τόπου της μονίμου κατοικίας των συγκεκροτημένοι εις συμβιωτικάς ομάδας στρατοπέδου, εάν απαιτηθή το τοιούτον.

?xml:namespace>

Αρθρον 2ον. Η πρόσκλησις προς ανάληψιν εργασίας γίνεται υπό των γερμανικών αρχών απ' ευθείας ή υπό των εντεταλμένων προς τούτο ελληνικών αρχών, ιδίως, Επιθεωρήσεων εργασίας, δημάρχων.

 

 

25 Φλεβάρη 1943. Το πρωτοσέλιδο του «Ριζοσπάστη» σε έκτακτη έκδοσή του

?xml:namespace>

 

Αρθρον 3ον. Αι γερμανικαί υπηρεσίαι παρέχουν ανάλογον προς τας συνθήκας αποζημίωσιν και, εφ' όσον τούτο είναι δυνατόν, και τροφήν.

Αρθρον 4ον. Ο μη συμμορφούμενος προς τας εκ των άρθρων 1 και 2 απορρέουσας υποχρεώσεις, τιμωρείται με: 1) χρηματικήν ποινήν απεριορίστως ή 2) φυλάκισιν ή ειρκτήν ή 3) στρατόπεδον καταναγκαστικών έργων.

Αρθρον 5ον. Η παρούσα διάταξις τίθεται εν ισχύι από της ημέρας της κοινοποιήσεως αυτής.

Εφ' όσον έχουν εκδοθεί υπό υφισταμένων υπηρεσιών όμοιαι διατάξεις διά περιοχάς της αρμοδιότητος αυτών, αντικαθίστανται υπό της παρούσης.

Το άρθρον 2 δεν ισχύει διά τον διοικητήν του φρουρίου της Κρήτης

Ο Ανώτερος Στρατιωτικός Διοικητής της Νοτιανατολικής εντεταλμένος ταυτοχρόνως με την αρχηγίαν του στρατού»⁶.

Η οργάνωση της αντίστασης

?xml:namespace>

Οταν το διάταγμα στάλθηκε, το βράδυ της 22ης του Φλεβάρη, για να δημοσιευτεί στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης, οι οργανώσεις των εργατοϋπαλλήλων του Εθνικού Τυπογραφείου ειδοποίησαν την ηγεσία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ⁷. Ετσι το ΕΑΜικό κίνημα βρέθηκε σε ετοιμότητα ούτως ώστε να αποτρέψει τον τεράστιο κίνδυνο που απειλούσε το λαό.

Ολες οι ΕΑΜικές εφημερίδες ξεκίνησαν καμπάνια ενημέρωσης, το ίδιο και οι ΕΑΜικές οργανώσεις, από τη νεο-ιδρυμένη ΕΠΟΝ ως το Εργατικό ΕΑΜ, που έπαιξε κορυφαίο ρόλο στην κινητοποίηση των εργαζομένων.

Η μάχη ενάντια στη χιτλερική επιστράτευση άρχισε με τη συντονισμένη απεργία και διαδήλωση στις 24 του Φλεβάρη, όταν οι εργατοϋπάλληλοι σταμάτησαν την εργασία τους και χιλιάδες λαού κατέβηκαν στο κέντρο της Αθήνας για να διαδηλώσουν μπροστά στο πολιτικό γραφείο του κατοχικού πρωθυπουργού, Κ. Λογοθετόπουλου, στο Εργατικό Κέντρο και στο υπουργείο Εργασίας.

?xml:namespace>

Η ορμή του λαού ήταν ασυγκράτητη εκείνη τη μέρα, όπως άλλωστε και τις επόμενες. Ομάδες διαδηλωτών εισέβαλαν στα παλαιά ανάκτορα και κατέκλυσαν τα κυβερνητικά γραφεία, ενώ ο κύριος όγκος της διαδήλωσης κατευθύνθηκε στο υπουργείο Εργασίας - που τότε ήταν στη διασταύρωση των οδών Μπουμπουλίνας και Τοσίτσα. «Στη διαδήλωση - γράφει ο Β. Μπαρτζιώτας⁸ - πήραν μέρος 60-70 χιλιάδες αθηναϊκού λαού. Οταν αυτή έφτασε έξω από το υπουργείο Εργασίας μίλησαν αντιπρόσωποι του ΕΑΜ. Ανάμεσά τους και η ΕΠΟΝίτισσα Νίκη (πριν μία μέρα είχε ιδρυθεί η ΕΠΟΝ), η πρώτη ομιλήτρια της ΕΠΟΝ που ενθουσίασε τους νέους».

 

 Τα θρυλικά χωνιά ξεσήκωσαν το λαό της Αθήνας για το συλλαλητήριο ενάντια στην πολιτική επιστράτευση στις 5-3-1943
?xml:namespace>

 

 

Μετά τις ομιλίες οι διαδηλωτές κατέλαβαν το υπουργείο κι έβαλαν φωτιά στα αρχεία του με τους καταλόγους των υποψηφίων προς επιστράτευση. Αυτό ήταν η αρχή. Την άλλη μέρα το πρωί ο «Ριζοσπάστης» σε έκτακτη έκδοσή του καλούσε το λαό να συνεχίσει τον αγώνα για να ματαιώσει τον κίνδυνο της πολιτικής επιστράτευσης. Στο κύριο άρθρο της εφημερίδας, υπό τον τίτλο «Κάτω η πολιτική επιστράτευση!» αναφερόταν χαρακτηριστικά:

«Η χθεσινή μαχητική διαδήλωση της Αθήνας, που εκφράζει πιστότατα το φρόνημα ολάκερου του ελληνικού λαού, ανεβάζει τον ελευθερωτικό αγώνα του σε ανώτερο σκαλοπάτι. Ο αγώνας αυτός είναι κείνος που έδωσε στο λαό μας ψωμί, που ματαίωσε ως τώρα την επιστράτευση. Αυτός είναι ο μόνος δρόμος να ματαιώσει τα δολοφονικά σχέδια των τυράννων μας. Αυτοί με τη βοήθεια των εξωμοτών Λογοθετόπουλων, μη έχοντας άλλο δρόμο δεν θα παραιτηθούν από τα σχέδιά τους. Θέλουν να πεθάνουμε δούλοι για να τους δώσουμε τη νίκη. Κερδίσαμε μια μάχη, μα ο κίνδυνος της επιστράτευσης παραμένει απειλητικός. Χρέος, λοιπόν, του λαού είναι όχι μόνο να μη λύσει την επιφυλακή του, παρά να την εντείνει ακόμα πιο πολύ!»⁹.

Τις επόμενες μέρες θα ακολουθήσουν απεργίες εργαζομένων, υπαλλήλων του δημοσίου (όπως των υπαλλήλων της Τηλεφωνικής Εταιρίας) ενώ η νεολαία έδωσε το δικό της ξεχωριστό «παρών» με τους μαθητές στην πρώτη γραμμή, οι οποίοι συνέχιζαν την πολυήμερη αποχή τους από τα σχολεία, που την είχαν αρχίσει στις 22 του Φλεβάρη.

Στις 25 του Φλεβάρη - γράφει ο Π. Ανταίος¹⁰ - συνεχίστηκαν οι συγκεντρώσεις κατά ομάδες σχολείων. Το απόγευμα μετά από συγκέντρωση 6-7 σχολείων στο λόφο του Παγκρατίου τα παιδιά ξεκίνησαν τραγουδώντας τον ύμνο με συνθήματα κατά της επιστράτευσης, κρατώντας σε συναγερμό τη γειτονιά. Τότε τους ρίχτηκαν οι "γκλοριόζοι" με προτεταμένα τα περίστροφα και με φωνές - βία! βία! Μπροστά προχωρούσε ο μικρός μαθητής του 5ου Γυμνασίου Γιάννης Δρακόπουλος. Οι καραμπινιέροι ρίχτηκαν με λύσσα απάνω του μα το παιδί δε δείλιασε. Τότε τον πυροβόλησαν. Το αγόρι έπεσε στο δρόμο πληγωμένο βαριά. Τα άλλα παιδιά όρμησαν ασυγκράτητα πάνω στους Ιταλούς φασίστες που το 'βαλαν στα πόδια ντροπιασμένοι. Το ίδιο βράδυ στο Πολιτικό Νοσοκομείο που τον είχαν μεταφέρει, ο μικρός αγωνιστής ξεψύχησε. Ο πρώτος νεκρός μαθητής της Αντίστασης. Στις 26 του Φλεβάρη, μέρα Σάββατο, οι μαθήτριες της "Λεύτερης Νέας", ΕΠΟΝίτισσες τώρα, πήγαν συνταγμένες στο σπίτι του Δρακόπουλου στην οδό Ερεσού, κρατώντας στις αγκαλιές τους τα πρώτα λουλούδια της Ανοιξης. Ο κόσμος είχε βγει στα παράθυρα κι έκλαιγε. Αλλοι μαθητές εκείνη τη μέρα έγραψαν σε πολλά σημεία της οδού Ερεσού: Οδός Γιάννη Δρακόπουλου».

Κάθε μέρα η κατάσταση γινόταν όλο και πιο τεταμένη κι ο λαός αντί να κάμπτεται, μέρα με τη μέρα πολλαπλασίαζε τις εκδηλώσεις αντίδρασής κατά του μέτρου της πολιτικής επιστράτευσης. Ετσι το καθεστώς της ξένης κατοχής κατέφυγε ανοιχτά στη βία. Ο κατοχικός υπουργός Εσωτερικών, Α. Ταβουλάρης, ανακοίνωσε ότι οι συγκεντρώσεις θα διαλύονται με τη χρήση όπλων, το ιταλικό φρουραρχείο προειδοποιούσε ότι οι διαδηλωτές θα τιμωρούνταν με βαρύτατες ποινές και η γερμανική διοίκηση σε μια προσπάθεια να σπείρει τον τρόμο πραγματοποίησε στις 3 του Μάρτη παρέλαση μιας θωρακισμένης ταξιαρχίας. Λίγες ώρες μετά ο λαός και η νεολαία θα έδιναν σ' όλους αυτούς ένα μοναδικό μάθημα. Η δυναμική αναμέτρηση πραγματοποιήθηκε στις 5 του Μάρτη.

Η 5η του Μάρτη

?xml:namespace>

«Η Επιτροπή Πόλης της ΚΟΑ - γράφει ο Β. Μπαρτζιώτας¹¹ - είχε την πληροφορία ότι στις 5 του Μάρτη 1943 ο Λογοθετόπουλος θα αναγγείλει επίσημα από το ραδιοφωνικό σταθμό ότι αποφασίστηκε η πολιτική επιστράτευση. Η ΕΠ της ΚΟΑ, που συνεδρίασε το πρωί της 4 του Μάρτη, αποφάσισε να απαντήσει επίσημα στους κατακτητές με την παλλαϊκή πανεθνική διαδήλωση της Αθήνας. Ο Νίκος Πλουμπίδης, μέλος τότε του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, έκανε την εισήγηση-πρόταση στη συνεδρίαση αυτή της ΕΠ της ΚΟΑ και έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην οργάνωση και καθοδήγηση της ιστορικής διαδήλωσης της 5ης του Μάρτη 1943». Χωρίς αργοπορία, τα όργανα του αντιστασιακού κινήματος, οι ΕΑΜικές οργανώσεις, οι οργανώσεις του Εργατικού ΕΑΜ, της Πανυπαλληλικής, οι οργανώσεις του ΚΚΕ και της ΕΠΟΝ κινητοποιήθηκαν για να ξεσηκώσουν το λαό. Ηδη από τις κινητοποιήσεις των προηγούμενων ημερών φαινόταν πως το σύνθημα της γενικής απεργίας είχε ωριμάσει σ' όλη την κατεχόμενη Ελλάδα και σε σύσκεψη του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ με τους γραμματείς των Οργανώσεων Αθήνας- Πειραιά, αφού έγιναν οι σχετικές με την κατάσταση διαπιστώσεις, δόθηκε η ανάλογη κατεύθυνση: Γενική πολιτική απεργία και παλλαϊκή διαδήλωση για τις 5 του Μάρτη με κεντρικό αίτημα τη ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης. «Από το μεσημέρι της Τρίτης 4 του Μάρτη - γράφει ο Ν. Πλουμπίδης σε σημείωμά του γραμμένο μέσα στη φυλακή στις 5/3/1954 - δεκάδες χιλιάδες λαϊκοί αγωνιστές βρίσκονταν σε πυρετώδη κίνηση. Τα τυπογραφεία και οι πολύγραφοι δούλευαν αδιάκοπα. Πλακάτ, σημαίες, συνθήματα ετοιμάστηκαν. Τα σχέδια πορείας του κάθε κλάδου καταστρώθηκαν. Χιλιάδες προκηρύξεις και τρυκ μοιράστηκαν. Οι συνδέσεις των διαφόρων κρίκων κανονίστηκαν. Τα χωνιά τότε εφευρέθηκαν και τέθηκαν σε εφαρμογή. Ολοι οι τομείς, όλα τα γρανάζια της πολύπλοκης και πολύπλευρης μηχανής τέθηκαν σε κίνηση κι άρχισαν ταχύτατα και κανονικά»¹².

Στις 5 του Μάρτη ξέσπασε η θύελλα. Η γενική απεργία υπήρξε καθολική. Ο λαός της Αθήνας και του Πειραιά βρίσκεται στους δρόμους. Τα πλακάτ υψώνονται με σύνθημα «Κάτω η επιστράτευση!». Οι δρόμοι γεμίζουν με χιλιάδες προκηρύξεις του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Ο «Ριζοσπάστης» εκείνη τη μέρα θα κυκλοφορήσει δύο φορές καλώντας το λαό σε συναγερμό έως τη νίκη.

Οι διαδηλωτές, που υπολογίζονται πάνω από 300 χιλιάδες, κατέλαβαν και πάλι το υπουργείο Εργασίας κι έκαψαν τις καταστάσεις εργατών που ήταν για επιστράτευση. Ο «Ριζοσπάστης» σε έκτακτη έκδοσή του την επομένη δίνει το κλίμα γράφοντας: «Αξέχαστος θα μείνει ο χθεσινός εθνικός συναγερμός του λαού μας στην Αθήνα και τον Πειραιά για τη ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης. Κυριολεκτικά δεν έμεινε άνθρωπος που έτσι είτε αλλιώς να μην πήρε μέρος. Οι εργάτες σταμάτησαν τις δουλειές, ενώθηκαν με τους απεργούς δημοσίους υπαλλήλους. Οι καταστηματάρχες κλείσανε τα μαγαζιά και όλοι οι Ελληνες ξεχύθηκαν από το πρωί στο δρόμο κουρελιάζοντας τις απαγορεύσεις των κατακτητών και των Λογοθετόπουλου-Ταβουλάρη... Από την πλατεία Κάνιγγος ίσαμε το δημαρχείο κι από το δημαρχείο ίσαμε το Σύνταγμα, από το Σύνταγμα ίσαμε το υπουργείο Εργασίας και μέχρι την Πλατεία Βάθης, σ' όλο αυτό τον τεράστιο χώρο - αληθινό θέατρο επιχειρήσεων - ατέλειωτες φάλαγγες διαδηλωτών εκινούνταν κι επάλευαν κι εσυγκρούονταν. Ασύλληπτες σκηνές μεγαλείου! Κατακτητές και προδότες, τάγματα καραμπινιέρων, λόχοι της Γκεστάπο, όλες οι δυνάμεις της Χωροφυλακής και της Αστυνομίας με αφάνταστη αγριότητα προσπαθούσαν να διαλύσουν τις διαδηλώσεις. Μα ο ασυγκράτητος χείμαρρος παρέσυρε κάθε εμπόδιο. Οι ζώνες των αστυνομικών, ντόπιων και ξένων, έσπαζαν η μία ύστερα από την άλλη. Κι από παντού ξεμύτιζαν διαδηλώσεις. Οι αντλίες στάθηκαν ανίκανες να μετακινήσουν τους ακίνητους όγκους της ανθρωποθάλασσας. Και χρησιμοποιήθηκαν όλα τα σύνεργα του θανάτου. Θωρακισμένα αυτοκίνητα, τανκς, πολυβόλα, όλμοι, χειροβομβίδες, τουφέκια, περίστροφα. Πάνω από μία ώρα άνοιξαν θεριστική βολή σ' όλο το χώρο από την οδό Σταδίου - πλατεία Κάνιγγος - υπουργείο Εργασίας - πλατεία Βάθης. Βαρούσαν στον ψαχνό με λύσσα ύαινας. Πολλά, πάρα πολλά τα θύματα»¹³. Ο «Ριζοσπάστης», σ' αυτή την έκτακτη έκδοση μιλούσε για 12 νεκρούς και πάνω από εκατό τραυματίες. Λίγες μέρες αργότερα στη δική της έκδοση η εφημερίδα του ΕΑΜ «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ» έδινε τον εξής απολογισμό¹⁴: «Οι δρόμοι της Αθήνας και του Πειραιά βάφτηκαν με αίμα. Κορμιά παλικαριών σωριάστηκαν κάτω. Δεκαεφτά νεκροί και εκατόν εξήντα πληγωμένοι καθιέρωσαν ακόμα μια φορά το αναφαίρετο της ζωής και της ελευθερίας ενός λαού που ξέρει να αγωνίζεται και να θυσιάζεται γι' αυτό και το επισφράγισαν ακόμα μία φορά με τη σφραγίδα του αίματος». Οι υπολογισμοί αυτοί όσον αφορά στις απώλειες των διαδηλωτών δεν επιδέχονται αμφισβήτησης. Νεότεροι, μάλιστα, μελετητές - μη προσκείμενοι στην ΕΑΜική πλευρά - αναφέρουν ότι οι νεκροί υπερέβαιναν τους 18 και οι τραυματίες υπολογίζονταν σε 135¹⁵.

Στη μάχη της 5ης του Μάρτη ξεχωριστή ήταν η παρουσία της ΕΠΟΝ, που της ανήκει μεγάλο μερίδιο από τη νίκη. «Στις διαδηλώσεις στις 5 του Μάρτη - γράφει η ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ στο πρώτο της φύλλο¹⁶ - είχαμε άπειρα παραδείγματα της μαχητικότητας, του ηρωισμού, της αυτοθυσίας της νέας γενιάς». Στο ίδιο φύλλο της εφημερίδας αναφέρονται θύματα που είχε η ΕΠΟΝ στη διαδήλωση ενώ εκφράζεται η εξής εκτίμηση για τη δράση της οργάνωσης σ' όλη τη διάρκεια του αγώνα κατά της πολιτικής επιστράτευσης: «24 Φλεβάρη και 5 Μάρτη! Να δύο ημερομηνίες που θα μείνουν ιστορικές. Κι αξέχαστες. Δυο μέρες που ο αθηναϊκός και πειραιώτικος λαός με τα νιάτα του αγωνίστηκε και σάρωσε τα σχέδια των καταχτητών και επέβαλε τη θέλησή του. Η νέα γενιά συμμετείχε σε πρωτοφανή όγκο και μαχητικότητα σ' αυτές τις μάχες. Η 5 του Μάρτη ακόμα αποτέλεσε το πρώτο βάφτισμα της "Ενιαίας Πανελλαδικής Οργάνωσης Νέων", ΕΠΟΝ. Μια μεγάλη διαδήλωση νέων κοριτσιών και παιδιών διέσχισε τους κεντρικούς δρόμους της Αθήνας με κραυγές "ΚΑΤΩ Η ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΗ - ΕΠΟΝ, ΕΠΟΝ"».

Παρόμοιος λαϊκός ξεσηκωμός με αυτόν της Αθήνας και του Πειραιά πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη, στο Βόλο, στην Καλαμάτα, στη Σπάρτη, στην Κόρινθο και αλλού. Επρόκειτο για πραγματική πανελλαδική λαϊκή εξέγερση που είχε ως αποτέλεσμα η επιστράτευση τελικά να ματαιωθεί.

Τα μεσάνυχτα 5 προς 6 του Μάρτη ένα αυτοκίνητο της γερμανικής πρεσβείας στην Αθήνα παρέδωσε στις εφημερίδες που κυκλοφορούσαν νόμιμα και υπό τον έλεγχο των δυνάμεων κατοχής μια χαρακτηριστική ανακοίνωση του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Δαμασκηνού, ο οποίος αναλάμβανε - ύστερα από συνεννόηση με τις γερμανικές αρχές κατοχής - να κατευνάσει τη λαϊκή έκρηξη, διαβεβαιώνοντας ότι θέμα πολιτικής επιστράτευσης δεν υπήρχε¹⁷. Διαβεβαίωση ότι «η επιστράτευσις αυτή δεν πρόκειται να γίνη» έδωσε και ο κουίσλιγκ Λογοθετόπουλος. Ο άνθρωπος που από το Νοέμβρη του 1942, όπως ο ίδιος παραδέχεται στα απομνημονεύματά του^18, διαπραγματευόταν με τους κατακτητές τους όρους της πολιτικής επιστράτευσης, το απόγευμα της 6ης του Μάρτη 1943 δήλωνε στον Τύπο: «Η κομμουνιστική οργάνωσις ΕΑΜ, παρασύρασα δυστυχώς και πολλούς δημοσίους υπαλλήλους και φοιτητάς, μη εισακούσαντας τας θερμάς μου συστάσεις, προκάλεσεν αναρχικάς συγκεντρώσεις ανά την πόλιν με σκοπόν να παρακωλύση την ελευθέραν κίνησιν και λειτουργίαν των δημοσίων καταστημάτων και του εμπορίου. Το αποτέλεσμα της άφρονος αυτής ενεργείας υπήρξεν η σύγκρουσις των τρομοκρατικών ομάδων με τα όργανα της τάξεως, τα οποία εκτελούντα τας δοθείσας αυστηράς εντολάς της κυβερνήσεως επανέφερον την τάξιν. Υπάρχουν, δυστυχώς, θύματα και πολλοί τραυματίαι. Διεπιστώθη ότι οι προκαλέσαντες τας χθεσινάς ταραχάς λεηλάτησαν καταστήματα, εισέδυσαν μέχρι και ιδιωτικών κατοικιών, τρομοκρατήσαντες τους ενοίκους... Αι αναρχικαί αυταί συγκεντρώσεις... οργανώθησαν με την πρόφασιν διαμαρτυρίας εναντίον της πολιτικής επιστρατεύσεως. ΕΔΗΛΩΣΑ ΗΔΗ ΕΠΙΣΗΜΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΛΑΟΝ ΟΤΙ Η ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΙΣ ΔΕΝ ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΝΑ ΓΙΝΗ ΚΑΙ ΟΙ ΟΠΟΙΟΙΔΗΠΟΤΕ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ ΕΙΣ ΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑΝ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ ΑΡΧΩΝ ΚΑΤΟΧΗΣ ΔΕΝ ΘΑ ΑΠΟΣΤΑΛΟΥΝ ΠΡΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΝ ΕΞΩ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ»¹⁹. Ηταν φανερό πως κάτω από τη λαϊκή έκρηξη ο εχθρός υποχωρούσε ατάκτως ελπίζοντας προφανώς ότι θα είχε την ευκαιρία, σε ευνοϊκότερες συνθήκες στο μέλλον, να επανέλθει στα σχέδιά του. Δεν το κατάφερε ποτέ.

1. Οδυσσέα Ελύτη: «Ποίηση», εκδόσεις «Ικαρος», σελ. 149. Οι στίχοι που παρατίθενται εδώ προέρχονται από το «Αξιον Εστί»

2. Βάσου Μαθιόπουλου: «Η ελληνική Αντίσταση (1941-1944) και οι "Σύμμαχοι" όπως καταξιώνεται από τα επίσημα γερμανικά αρχεία», εκδόσεις Παπαζήση, σελ. 74-75

3. Π. Ρούσου: «Η Μεγάλη Πενταετία», τόμος Α΄ σελ. 277 κ.α.

4. Μάρτιν Ζέκεντορφ: «Η Ελλάδα κάτω από τον αγκυλωτό σταυρό - Ντοκουμέντα από τα Γερμανικά Αρχεία», εκδόσεις Σ.Ε., σελ. 165

5. «Ιστορία της Αντίστασης 1940- '45», εκδόσεις ΑΥΛΟΣ, τόμος 2ος, σελ. 676

6. «Ριζοσπάστης» 3/3/1943, «Ριζοσπάστης περίοδος 1941-1945 - Κατοχή-Δεκεμβριανά», Εκδόσεις «Ριζοσπάστης»-«Σύγχρονη Εποχή», σελ. 65. Επίσης, Τ. Βουρνά: «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1940-1945», εκδόσεις Τολίδη, σελ. 264-265, Σ. Γρηγοριάδη: «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας», τόμος Α΄ σελ. 292-293 κ.α. Στο προαναφερόμενο φύλλο του «Ριζοσπάστη» της Κατοχής αναφέρεται ότι το διάταγμα για την πολιτική επιστράτευση πρωτοδημοσιεύτηκε στον Τύπο της Θεσσαλονίκης στις 13/2/1943.

7. Σπ. Κωτσάκη: «Εισφορά στο χρονικό της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης στην Αθήνα», εκδόσεις Σ.Ε., σελ. 106

8. Β. Μπαρτζιώτα: «Η Εθνική αντίσταση στην Αδούλωτη Αθήνα», εκδόσεις Σ.Ε., σελ. 122

9. «Ριζοσπάστης» 25/2/1943, «Ριζοσπάστης περίοδος 1941-1945 - Κατοχή-Δεκεμβριανά», Εκδόσεις «Ριζοσπάστης»-«Σύγχρονη Εποχή», σελ. 63

10. Πέτρος Ανταίος: «Συμβολή στην ιστορία της ΕΠΟΝ», εκδόσεις Καστανιώτη, τόμος β΄ σελ. 29

11. Β. Μπαρτζιώτα, στο ίδιο σελ. 123

12. «Ριζοσπάστης» 5/3/1978

13. «Ριζοσπάστης» 6/3/1943, στο ίδιο, σελ. 67

14. ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ, αρ. φύλλου 14, 12 του Μάρτη 1943

15. Σπύρου Γασπαρινάτου: «Η Κατοχή», εκδόσεις Σιδέρη, τόμος 1ος, σελ. 344

16. ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ, 22/3/1943, ανατύπωση «Ρ», 23/2/2003

17. Ηλία Βενέζη: «Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός - Οι χρόνοι της δουλείας», εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της «ΕΣΤΙΑΣ», σελ. 259

18. Κ. Λογοθετόπουλου: «Ιδού η Αλήθεια», Αθήνα 1948

19. Εφημερίδες 7/3/1943.

Διαβάστε περισσότερα: http://www.alfavita.gr/old/57425#ixzz2ocQTDQsn

«Η Ελλάς», η επίσημη κυβερνητική εφημερίδα των Δεκεμβριανών: ένα άγνωστο ντοκουμέντο

Με το άρθρο αυτό,  τα «Ενθέματα» εγκαινιάζουν, με μεγάλη χαρά, τη συνεργασία τους με το ιστολόγιο της «Βασιλικής Μετατρούλου». Με την ευκαιρία επετείων, και όχι μόνο, ο Κλέων Ιωαννίδης, εκ μέρους του ιστολογίου, θα ανασύρει τεκμήρια, αναδεικνύοντας άγνωστες πλευρές τις ιστορίας. Όπως μας λέει,  «ο ιστορικός οφείλει να φτιάξει μια αφήγηση που  διερευνά τις αντιθέσεις, τις συγκρούσεις, τις συμπλεύσεις,  που  εξηγεί τη ροπή των γεγονότων. Όλα αυτά, κάτω από την επίδραση των ιδεών, και μέσα στον ορίζοντα που οι ιδέες καθορίζουν. Να βλέπει τους συσχετισμούς, τις αντίθετες ή τις παράλληλες διαδρομές, τις ανατροπές. Και να ερμηνεύει τον βηματισμό της κοινωνίας και των ανθρώπων. Αλλιώς, “δεν είναι Ιστορία, είναι καταγραφή γεγονότων, αποδελτίωση”, όπως σημείωσε ο Νίκος Σβορώνος. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, τη ρήση του Φίλιππου Ηλιού,  “στα δικαιώματα του πολίτη θα έπρεπε να ανήκει και το δικαίωμα να γνωρίζει την ιστορία του”».

ΕΝΘEMATA

του Κλέωνα Ιωαννίδη

(ιστολόγιο της Βασιλικής Μετατρούλου: xyzcontagion.wordpress.com)

 Στις 4 Δεκεμβρίου 1944, με το ξέσπασμα των γεγονότων που έμειναν στην Ιστορία ως «Δεκεμβριανά», ο υφυπουργός Τύπου και Διαφωτίσεως Πέτρος Γαρουφαλιάς εξέδωσε  την ακόλουθη ανακοίνωση: «Αι σημεριναί συνθήκαι, λόγω ιδία της ελλείψεως μέσων ακριβούς διαφωτίσεως παρέχουν εξαιρετικώς πρόσφατον έδαφος εις την κυκλοφορίαν ψευδών ειδήσεων. Εφιστάται επομένως ιδιαιτέρως η προσοχή του κοινού εις το σημερινόν εύκολον έργον των διαδοσιών».

Η κυβερνητική πλευρά βρισκόταν μπροστά σε μια πολύ δυσάρεστη κατάσταση: «αποκλεισμένη σε μια στενή λωρίδα λίγων τετραγώνων γης και εγκλεισμένη στο ξενοδοχείο της “Μεγάλης Βρεττανίας”, δεν είχε τη δυνατότητα να επικοινωνήσει με τον αθηναϊκό λαό», και αποκομμένη (και) από την επαρχία δεν είχε καμία δυνατότητα να αντικρούσει τα «δηλητηριώδη ψεύδη των στασιαστών» του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Το αθηναϊκό κοινό ενημερωνόταν από άλλες πηγές, ακόμη και από τα «εαμικά χωνιά», την ίδια στιγμή που η κυβέρνηση δεν είχε καμία δυνατότητα δημόσιου λόγου, αν αυτός δεν περνούσε από τα «φίλτρα» των βρετανών συμμάχων της.

Την περίοδο των Δεκεμβριανών, πράγματι, κυκλοφορούσαν πολλές εφημερίδες και έντυπα. Εντελώς ενδεικτικά: Στην εαμική πλευρά π.χ. υπήρχε ο Ριζοσπάστης, η Λαοκρατία, η Ελεύθερη Ελλάδα, η Λαϊκή Φωνή στη Θεσσαλονίκη, η Αλληλεγγύη, όργανο της «Εθνικής Αλληλεγγύης», η Νέα Γενιά της ΕΠΟΝ κ.ά. Στην αντιεαμική πλευρά το Ελληνικόν Αίμα, η Μεγάλη Ελλάς της ΕΔΕΕ, η Δόξα της ΠΕΑΝ, η Δημοκρατική Σημαία του ΕΔΕΣ κ.ά. Είχαν επίσης εμφανιστεί και εφημερίδες δημοσιογραφικές, ιδιωτικές ή/και εμπορικές, όπως η Ελευθέρα Πόλις του Νάσου Μπότση, τα Καθημερινά Νέα του Λουκή Ακρίτα, η Αλήθεια, στον Πειραιά η Φωνή του Πειραιώς κ.ά. Από την Κατοχή, επίσης, συνέχιζαν την έκδοσή τους η Δημοκρατία και η Ελευθερία. Οι Άγγλοι είχαν κι αυτοί τη δυνατότητα να τυπώνουν καθημερινό Δελτίο Ειδήσεων, στα ελληνικά ασφαλώς («Εκδίδεται υπό του Στρατηγείου των κατά ξηράν εν Ελλάδι δυνάμεων»), αλλά και φωτοπεριοδικά, με πολλές πολλές φωτογραφίες και σχεδόν καθόλου κείμενο, όπως αυτό με τον τίτλο ΑΕΡΑ (:Αγγλία Ελλάδα Ρωσία Αμερική), το οποίο τυπωνόταν στο Κάιρο, και κυκλοφορούσε (και) στην Ελλάδα, και τα Φωτο-Νέα, έκδοση της AGIS, Αγγλοελληνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών.

***

Με το ξέσπασμα των πρώτων συγκρούσεων, ο Πέτρος Γαρουφαλιάς κάλεσε τον αδελφό του Δημήτριο Γαρουφαλιά (1904-1978), πολιτικό μηχανικό και έφεδρο ανθυποπλοίαρχο, ζητώντας του να βρεθεί κάποια λύση, ώστε η κυβέρνηση να μπορέσει να κυκλοφορήσει κάποια εφημερίδα, που να απηχεί τις απόψεις του επίσημου κράτους

Το πρόβλημα ήταν πολύ σοβαρό, καθώς οι περισσότεροι υπάλληλοι του Υφυπουργείου Τύπου, φίλα προσκείμενοι στο ΕΑΜ «είχαν ουσιαστικά ατονήσει και είχαν συμπαραταχθεί με τη διαταχθείσα από το ΕΑΜ γενική απεργία». Τα μέλη του Σωματείου Τυπογράφων και Τεχνικών Τύπου ανήκαν κατά συντριπτική πλειοψηφία στο ΚΚΕ και βρίσκονταν επίσης σε απεργία, ενώ τα τυπογραφεία βρίσκονταν είτε σε ελασιτοκρατούμενες περιοχές είτε σε επικίνδυνες ζώνες.

Τελικά, ο Δημήτρης Γαρουφαλιάς, με τη βοήθεια του Αχιλλέα Κύρου, βρήκαν έναν Αρτινό τυπογράφο και έφεδρο λοχία, ο οποίος τους οδήγησε σε ένα υπόγειο όπου βρισκόταν μια παλιά τυπογραφική μηχανή. Αμέσως, ήδη την 5η Δεκεμβρίου 1944, δηλαδή τη μεθεπομένη του συλλαλητηρίου, το Επίσημον Δελτίον Πληροφοριών του Υφυπουργείου Τύπου και Διαφωτίσεως ήταν πραγματικότητα.

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Δημήτριου Γαρουφαλιά, «για λόγους καλυτέρας εντυπώσεως και ιδιαίτερα για να δοθεί μια πνοή αντικειμενικής αισιοδοξίας πως αποτυχαίνει η ανακατάληψη των Αθηνών και η νόμιμη τάξη θα επικρατήσει, αποφασίσθηκε να αλλάξει ο τίτλος σε “Η Ελλάς, Ημερήσια πρωινή εφημερίδα, Όργανο του ελληνικού λαού”».[1]

Ως εκδότης της εφημερίδας εμφανιζόταν ο Δημήτριος Γαρουφαλιάς. Διευθυντής της και αρθρογράφος-σχολιαστής ήταν ο Αχιλλέας Κύρου, με συνεργάτες-δημοσιογράφους τον Ηλία Μπρεδήμα και τον Μανώλη Ρέπα. Αρχικά, κανένα όνομα δεν αναγραφόταν στη προμετωπίδα της εφημερίδας, για λόγους ασφαλείας. Αργότερα, αναγράφτηκε το όνομα του Μπρεδήμα ως διευθυντού και του Ρέπα ωα αρχισυντάκτη. Ανώνυμος όμως, παρέμεινε ο  ουσιαστικά κύριος αρθρογράφος Αχιλλέας Κύρου. Το μοναδικό επώνυμο δημοσίευμα ήταν ένα άρθρο του λογοτέχνη και ποιητή Κώστα Ουράνη στις 14.1.1945.

Η εφημερίδα ήταν δισέλιδη, μεγάλου σχήματος, 31 εκ. επί 24 εκ. Κάποια εκδόσεις της κυκλοφορούσαν σε μεγαλύτερο σχήμα σαν εφημερίδα τοίχου, και κάποιες φορές αγγλικά αεροπλάνα την έριχναν από αέρος. Στη διάρκεια των 46 αυτών ημερών, έκανε και κάποιες έκτακτες εκδόσεις.

Στο περιεχόμενό της υπήρχαν από τα πολύ σοβαρά και σπουδαία (π.χ. οι ανακοινώσεις του Ρόναλντ Σκόμπυ και τα πρακτικά της σύσκεψης υπό τον Γουίνστον Τσόρτσιλ), μέχρι μικρές ειδήσεις, π.χ. για τα θέατρα και τους κινηματογράφους, ή ακόμη και ειδήσεις της μιας γραμμής του τύπου «Ευρέθη σάκος με 7 μαχαίρια. Πιστεύεται ότι ανήκει σε ΕΛΑΣίτη». Από την πρώτη μέρα κυκλοφορίας, δεν έλειπαν οι ειδήσεις για «τον Βούλγαρο αξιωματικό του ΕΛΑΣ» που σκοτώθηκε στο πρώτο συλλαλητήριο, για τους «Γερμανούς επικεφαλής» του Λόχου Σπουδαστών Πολυτεχνείου του ΕΛΑΣ, για «τα παιδιά που οι στασιαστές χρησιμοποιούσαν ως ασπίδες» όταν οι χωροφύλακες τους επιτίθονταν, για «τα άδεια φέρετρα των δήθεν φονευθέντων ΕΛΑΣιτών» που όμως, στην επόμενη σελίδα, ήταν γεμάτα από «θύματα των κομμουνιστών», διότι το ΕΑΜ ήθελε να παρουσιάσει μεγάλο αριθμό θυμάτων στις γραμμές του και «δεν του έφταναν οι πολύ λίγοι φονευθέντες ΕΑΜίται την πρώτη ημέρα των επεισοδίων»

Η επιρροή του πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου και των απόψεών του ήταν εμφανής: στην εφημερίδα ανακοινώθηκε στις 23 Δεκεμβρίου 1944 η ίδρυση του Αριστερού Μετώπου Ελλάδος, ενός συνασπισμού «σοσιαλιστικών», κεντρώων-κεντροαριστερών κομμάτων και μικρών ομάδων υπό την αρχηγία του Γεωργίου Παπανδρέου. Όπως επίσης εμφανής ήταν και η επιρροή των Άγγλων, με τις αναδημοσιεύσεις των λόγων του Τσόρτσιλ και του Ήντεν, τα νέα από τη βρετανική Βουλή, τα ανακοινωθέντα του Σκόμπυ κ.ο.κ. Κυκλοφόρησαν συνολικά 46 φύλλα, από την 5η Δεκεμβρίου 1944 έως την 21η Ιανουαρίου 1945.

Έχουμε την εντύπωση ότι αυτό το υλικό, τα άρθρα των 46 φύλλων της εφημερίδας, έχει αγνοηθεί από ιστορικούς και ερευνητές: δεν μπορούμε να φέρουμε στη μνήμη μας αναφορές, βιβλιογραφικές ή άλλες, σε αυτό το μοναδικό ντοκουμέντο, που έρχεται να καλύψει, πιστεύουμε,  ένα μεγάλο κενό, τόσο στη φιλολογία περί Δεκεμβριανών όσο και στις διαθέσιμες πηγές της περιόδου. Το σύνολο των φύλλων, συνολικά 46 εκδόσεις, μαζί με τα παραρτήματα και τις έκτακτες εκδόσεις, οι αναγνώστες των «Ενθεμάτων» έχουν τη δυνατότητα να τα διαβάσουν στο ιστολόγιό μας: http://xyzcontagion.wordpress.com/2011/08/16/efimerida-ellas/[2]

---

[1] Τα παραθέματα από το Δημήτριος Γαρουφαλιάς, Κείμενα και αναμνήσεις από τον Δεκέμβριο του 1944, αυτοέκδοση 1981

[2] Σειρά, αλλά όχι πλήρης,  υπάρχει  και στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής· είναι αναρτημένη στην ιστοσελίδα τους http://62.103.28.111/paranomos/rec.asp?id=93311

Β' Παγκόσμιος Πόλεμος: Σπάνιες φωτογραφίες από την απόβαση στην Ιταλία

Η απόβαση των συμμαχικών δυνάμεων στη Σικελία ήταν κομβική για την έκβαση του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Σήμερα έρχονται στο φως της δημοσιότητας φωτογραφίες της εποχής οι οποίες με ειδική επεξεργασία "ζωντάνεψαν" και έχουν γίνει έγχρωμες.

Η αντίστροφή μέτρηση για το καθεστώς του Μπενίτο Μουσολίνι ξεκίνησε με την απόβαση στην Σικελία την νύχτα της 9ης και 10ης Ιουλίου 1943.

Το κωδικό όνομα της επιχείρησης ονομαζόταν "Επιχείρηση Χάσκι" και στόχο είχε να εκδιωχθούν οι Άξονα από το νησί.  Η επιχείρηση έληξε στις 17 Αυγούστου και με την επιτυχία της άνοιξε το δρόμο για τη συμμαχική εισβολή στην Ιταλία.

 

Τη νύκτα της 9ης προς 10η Ιουλίου η αρμάδα του Συμμαχικού στόλου προσεγγίζει τις ακτές όπου θα γίνει η απόβαση. Ο καιρός δεν βοηθά ιδιαίτερα, καθώς πνέουν ισχυροί άνεμοι και η θάλασσα είναι ταραγμένη.

Σε είκοσι έξι παραλίες της Σικελίας αποβιβάζονται, τις πρώτες πρωινές ώρες της 10ης Ιουλίου, οι προσχεδιασμένες δυνάμεις (οι Αμερικανοί στα δυτικά, οι Βρετανοί με τους Καναδούς στα ανατολικά) σε συνολικό μέτωπο 170 χιλιομέτρων.

 Η έκταση αυτή καθιστούσε την επιχείρηση τη μεγαλύτερη αποβατική επιχείρηση του Β' Παγκοσμίου Πολέμου τόσο σε έκταση όσο και σε δυνάμεις που αποβιβάστηκαν με την πρώτη ημέρα.

 

Via

Ο καθοριστικός ρόλος της Αριστεράς τις δεκαετίες 1940 και 1950

Το συνέδριο «Αριστερά και πολιτικός κόσμος, στις δεκαετίες του 1940 και 1950», που οργανώθηκε στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου υπήρξε ένα συνέδριο αξιοπρόσεκτο από πολλές απόψεις: της επιλογής της θεματολογίας, της συμμετοχής πολλών νέων ερευνητών, για τα ιστοριογραφικά και πολιτικά ζητήματα που θέτει, ζητήσαμε από τον Προκόπη Παπαστράτη, εκ των οργανωτών, να μας συνοψίσει το κλίμα και τα συμπεράσματα του συνεδρίου.

Αριστερά και αστικός πολιτικός κόσμος

του Προκόπη Παπαστράτη*

Η οργάνωση συνεδρίων για αυτή την περίοδο (τις δεκαετίες του 1940 και 1950), ένα ενδιαφέρον θέμα που έχει τη δική του ιστορία, έχει ξεκινήσει από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, όπως αρκετοί γνωρίζουν, ενώ άλλοι επιλέγουν να ξεχνούν. Αυτή η διαδικασία συνέβαλε, σε συνδυασμό με τις διδακτορικές διατριβές που είχαν ήδη υποστηριχθεί ή ήταν σε εξέλιξη (όχι φυσικά στην Ελλάδα), να ανοίξει η συζήτηση και η μελέτη σε νέα πλαίσια. Ως γνωστόν, η συζήτηση αυτή δεν είχε σταματήσει ποτέ, σε πείσμα των απαγορεύσεων και των διοικητικών μέτρων που εκπορεύονταν από τους θεωρητικούς ταγούς της εθνικοφροσύνης.

Παρά τη διάχυτη αισιοδοξία την πρώτη περίοδο της μεταπολίτευσης, ήταν τουλάχιστον σαφής η δυσπιστία και η βολική αδράνεια απέναντι στη σύγχρονη ιστορία, και συγκεκριμένα στη δεκαετία του 1940. Στην αναζήτηση των αιτίων, που αναπόφευκτα απασχολούσε την κοινωνία, αυτό το νέο έναυσμα επέβαλε ουσιαστικά το τεκμήριο της επιστημονικότητας, σε ευθεία αντιπαράθεση με την ψυχροπολεμική επιχειρηματολογία που είχε επιβληθεί άνωθεν.

Από τον τίτλο και τη θεματική του Συνεδρίου επισημαίνεται ο καθοριστικός ρόλος που διαδραματίζει η Αριστερά σ' αυτές τις δύο δεκαετίες. Αυτό είναι εμφανέστερο στη δεκαετία του 1940, όπου η δυναμική εδραίωση και απήχηση του ΕΑΜ, ως εν δυνάμει εναλλακτικής πολιτικής λύσης, αναγκάζει τον ξένο παράγοντα να προσαρμόσει ριζικά τα αρχικά του σχέδια ώστε, να αποτρέψει την πολιτική και κυρίως την υποτιθέμενη στρατιωτική απειλή του ΕΑΜ. Αλλά και κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου η δια πυρός και σιδήρου απόρριψη κάθε διαπραγματευτικής πρότασης στοχεύει στην εξάλειψη αυτής της επιρροής της Αριστεράς.

Αυτή η απήχηση και κατά συνέπεια αντοχή των ιδεών της Αριστεράς, παρά τη φυσική εξόντωση των οπαδών της, λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος αυτών των δύο δεκαετιών, η οποία και αρχίζει να αποκαλύπτεται ξανά με τα αποτελέσματα των πρώτων εκλογών της δεκαετίας του 1950. Η θεματική του Συνεδρίου, λοιπόν, δεν περιορίστηκε στην εξέταση αυτής της μοιραίας για τη σύγχρονη Ελλάδα δεκαετίας αλλά επεκτάθηκε και στην επόμενη. Αυτό θεωρήθηκε απαραίτητο για να συνδεθούν μεθοδολογικά οι δύο δεκαετίες, με την επιλεγμένη τομή του τέλους του εμφυλίου να σηματοδοτεί τη νέα περίοδο αλλά και επειδή ανταποκρίνεται σε μία πραγματικότητα. Η μελέτη και η έρευνα της δεκαετίας του 1950 έχει ξεκινήσει μεθοδικά στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο (από όπου προέρχεται και η πλειοψηφία των συνέδρων) εδώ και πέντε χρόνια τουλάχιστον, και ένα μέρος της αποτυπώνεται στις ανακοινώσεις.

Ένα πρόσθετο, αν όχι το κύριο, στοιχείο που ενεργοποίησε το ενδιαφέρον για το Συνέδριο είναι ότι η θεματική του συγκροτήθηκε με βάση τη δουλειά νέων ερευνητών που την παρουσίασαν και τη συζήτησαν σε μία ανοιχτή επιστημονική συνάντηση, πέρα από τον οικείο γι' αυτούς χώρο μιας αίθουσας σεμιναρίων όπου αυτή ευδοκιμεί αλλά και ως επί το πλείστον περιορίζεται. Ένας επιπλέον και εξίσου σημαντικός λόγος είναι ότι αυτή η έρευνα έχει βάλει αυτές τις δύο δεκαετίες να συνομιλήσουν με βάση τις εξελίξεις της ιστορίας της Αριστεράς και τις αντιδράσεις του αστικού πολιτικού κόσμου.

Πρέπει να επισημανθεί, επίσης, ότι ιδιαίτερα στο πλαίσιο μιας κρίσης όπως η σημερινή, η δεκαετία του 1940 εξακολουθεί να προκαλεί το ενδιαφέρον, για τον πρόσθετο λόγο ότι σ' αυτήν την περίοδο αναζητούνται τόσο οι πηγές έμπνευσης, για μια πορεία που δεν ολοκληρώθηκε, όσο και της κακοδαιμονίας που ακολούθησε. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πρώτες έρευνες για την περίοδο της Αντίστασης και της Κατοχής ξεκίνησαν μεσούσης της απριλιανής δικτατορίας στο πλαίσιο του γενικότερου κλίματος έκδηλου προβληματισμού που επικρατούσε τότε.

***

Το Συνέδριο ήταν ένα επιστημονικό στοίχημα που στηρίχθηκε στην εμπιστοσύνη. Στη τετραήμερη διάρκεια του διαπιστώθηκε υψηλή ποιότητα ανακοινώσεων, κατάθεση νέων στοιχείων που προέκυψαν από την έρευνα, σεβασμός στις απόψεις του άλλου, αλλά και φορτισμένη ενίοτε ανταλλαγή απόψεων. Στηρίχθηκε όμως και στην ανιδιοτελή προσφορά μεταπτυχιακών φοιτητών και άλλων, για να στηθεί και να ολοκληρωθεί.

Πρόκειται ουσιαστικά για τα συστατικά στοιχεία μιας επιστημονικής συνάντησης που αποβλέπει στην προώθηση της νέας έρευνας. Συνιστά επιπλέον άλλη μία απάντηση στο θλιβερό φαινόμενο της εκμετάλλευσης της ερευνητικής δουλειάς συναδέλφων για να προσδοθεί επιστημονικό κύρος σε προαποφασισμένες πολιτικές σκοπιμότητες που επιδιώκουν να οπισθογυρίσουν την έρευνα στις απαρχές τους Ψυχρού Πολέμου, με τη συντονισμένη προβολή από συγκεκριμένα μέσα επικοινωνίας και τη νομιμοποίηση που τους προσφέρουν φορείς και πρόσωπα, ως μη όφειλαν.

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι αν εξαιρέσουμε έξι ομιλητές, οι υπόλοιποι από τους 62 συνέδρους είναι απόφοιτοι των μεταπτυχιακών προγραμμάτων του ελληνικού δημόσιου Πανεπιστημίου, το οποίο συνεχίζει να παράγει γνώση παρά το ολοένα δυσμενέστερο ερευνητικό περιβάλλον. Το γεγονός αυτό από μόνο του, μάλλον θα έπρεπε να προϊδεάσει θετικά τους συναδέλφους που ηγούνται του Υπουργείου Παιδείας, αν δεν θεωρηθεί κόλαφος για όσα απεργάζονται.

Οι ανακοινώσεις παρακολούθησαν την πορεία της Αριστεράς από την παρανομία επί Μεταξά στη de facto νομιμότητα την περίοδο της Αντίστασης και της Απελευθέρωσης και από την παρανομία του Εμφυλίου στην υπό επιτήρηση νομιμότητα της ΕΔΑ και την επιρροή που αυτή έχει στις πολιτικές εξελίξεις της δεκαετίας του 1950.

Οι εξελίξεις της δεκαετίας του 1940 προσεγγίστηκαν μέσα από την ανάδειξη συγκεκριμένων θεμάτων που απασχολούν την έρευνα: αυτός είναι ο λόγος που δεν περιέλαβε τα βασικά πολιτικά γεγονότα της περιόδου. Εξετάστηκαν λοιπόν κατά βάση ειδικότερα θέματα που προσδιορίζουν το χαρακτήρα και τις μορφές που πήρε η Αντίσταση και ο Εμφύλιος: το φοιτητικό κίνημα, το εθνικό ζήτημα στην Κατοχή και στη μεταπολεμική περίοδο, ο ξένος παράγοντας στην Αντίσταση και στα Δεκεμβριανά, η εκδήλωση του εθνικισμού και της βίας στην κατοχή και μετά από αυτήν, η παράλληλη πορεία της πείνας και του πλουτισμού στην κατοχή και οι λαϊκές εξουσίες σ' αυτήν, τα πολιτικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του ΔΣΕ, αλλά και η παραγωγή ιδεολογίας και τέχνης.

Στη δεκαετία του 1950 η προσοχή των ανακοινώσεων στρέφεται σε δομικά προβλήματα συγκρότησης του κράτους που εξετάζονται μέσα από την προσπάθεια ανασυγκρότησης της Αριστεράς και του αστικού πολιτικού κόσμου που μπαίνει πλέον στο μικροσκόπιο της επιστημονικής έρευνας. Αυτή η παράλληλη, από ένα σημείο και ύστερα, ανασυγκρότηση έχει στη δεκαετία του 1940 σαφώς διακριτές χρονικές και ιδεολογικές αφετηρίες που υπογραμμίζουν τη διαφορετική συλλογιστική, στόχευση αλλά και απήχηση τους.

Μια γενικότερη εικόνα που πρόβαλε αβίαστα μέσα από τις ανακοινώσεις, γινόταν αισθητή στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα του Συνεδρίου και συνόψισε σε μεγάλο βαθμό τα συμπεράσματά του ήταν η αντοχή των ιδεών και η αντοχή των ανθρώπων. Είναι ένα ζήτημα το οποίο προσδιορίζει την Αριστερά από την αρχή της ιστορίας της, το οποίο παίρνει όμως ιδιαίτερη διάσταση στις δύο αυτές δεκαετίες.

Σε μια παλιά ραδιοφωνική συνέντευξη του ο Έρικ Χομπσμπάουμ, στην ερώτηση αν αντέχει τη μοναξιά απάντησε ότι πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του γράφοντας συντροφιά με τα χαρτιά του. Ένα διάλειμμα σ' αυτή τη δημιουργική μοναξιά του νέου ερευνητή, με δέλεαρ την επιστημονική αντιπαράθεση, προσπάθησε, και πιστεύω ότι πέτυχε, να προσφέρει αυτό το Συνέδριο.

*Ο Προκόπης Παπαστράτης διδάσκει Ιστορία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και ήταν μέλος της οργανωτικής επιτροπής του Συνεδρίου.

via