Βήματα πριν τον Εμφύλιο: H Mάχη του Μελιγαλά (13-15 Σεπτεμβρίου 1944): ιστορία και μύθοι

Θανάσης Γάλλος

Οπλίτες των Ταγμάτων Ασφαλείας

Το πρώτο αρκετά μαζικό Τάγμα Ασφαλείας στην Πελοπόννησο συγκροτήθηκε στο Μελιγαλά στα μέσα Μαρτίου του 1944 (αν και το πρώτο Τάγμα οργανώνεται στην Καλαμάτα στα τέλη Ιανουαρίου). Οι ταγματασφαλίτες δίνουν όρκο πίστης στο Χίτλερ (ο περίφημος «Όρκος του Ταγματασφαλίτη») καθώς οι Γερμανοί έχουν στόχο να μετατρέψουν την αντίσταση σε εμφύλιο και να πλήξουν τον κομμουνιστικό ΕΛΑΣ, «εξοικονομώντας» γερμανικό αίμα, με την ανοχή των Βρετανών και της ελληνικής κυβέρνησης του εξωτερικού

Είναι γνωστό πως το όνομα Μελιγαλάς είναι ιδεολογικά φορτισμένο στη μεταπολεμική ιστορία της χώρας. Το γεγονός ότι το σύνθημα «ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-Μελιγαλάς», με το οποίο τιμάται η συντριβή των Ταγματασφαλιτών του Μελιγαλά από τον, κατά κύριο λόγο, κομμουνιστικό ΕΛΑΣ που υπήρξε δημιούργημα του ΚΚΕ, χρησιμοποιείται ως σύμβολο αντιφασιστικής νίκης ακόμα και από αναρχικές και αντιεξουσιαστικές ομάδες, κάνει οποιαδήποτε περαιτέρω διευκρίνιση περιττή. Από την άλλη, ο εθνικιστικός ιστορικός λόγος μιλάει για θηριωδία και σφαγή γυναικόπαιδων κι εθνικοφρόνων από τους «κομμουνιστοσυμμορίτες». Δυστυχώς, η παραφροσύνη που αρχίζει σαν μαύρο πέπλο να καλύπτει την Ελλάδα της μνημονιακής εξαθλίωσης και βαρβαρότητας, έχει δώσει μία νέα ώθηση σε τέτοιου είδους «εθνικόφρονες» «ιστορικές» προσεγγίσεις, που αποσιωπούν το ρόλο των Ταγμάτων Ασφαλείας, ιδίως τους τελευταίους μήνες της κατοχής και την ιδιαίτερη θέση του Μελιγαλά στο δίκτυο αυτό.

Τάγματα Ασφαλείας παρελαύνουν μπροστά από το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη, Πλατεία Συντάγματος, Αθήνα.

Σώματα ενόπλων που επικουρούν τα κατοχικά στρατεύματα υπάρχουν σαφώς από πολύ παλιότερα. Το πρώτο ωστόσο αρκετά μαζικό Τάγμα Ασφαλείας στην Πελοπόννησο συγκροτήθηκε στο Μελιγαλά στα μέσα Μαρτίου του 1944 (αν και το πρώτο Τάγμα οργανώνεται στην Καλαμάτα στα τέλη Ιανουαρίου). Οι ταγματασφαλίτες δίνουν όρκο πίστης στο Χίτλερ (ο περίφημος «Όρκος του Ταγματασφαλίτη») καθώς οι Γερμανοί έχουν στόχο να μετατρέψουν την αντίσταση σε εμφύλιο και να πλήξουν τον κομμουνιστικό ΕΛΑΣ, «εξοικονομώντας» γερμανικό αίμα, με την ανοχή των Βρετανών και της ελληνικής κυβέρνησης του εξωτερικού. Το ηθικό των ανδρών του Μελιγαλά ενισχύθηκε από μία απροσδόκητη νίκη κατά του ΕΛΑΣ, στην προσπάθεια του τελευταίου να εκπορθήσει το Μελιγαλά, στις 7 Απριλίου 1944. Επομένως, ο Μελιγαλάς έχει μπει στο στόχαστρο των ανταρτών ήδη από την άνοιξη του 1944, ως το στρατηγείο των Ταγμάτων Ασφαλείας. Από το Μάιο αρχίζουν οι μαζικές στρατολογήσεις ταγματασφαλιτών στην Καλαμάτα και τον Μελιγαλά. Τον Ιούνιο-Ιούλιο λαμβάνουν μαζικά μέρος στις γερμανικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, στον Ταΰγετο, τον Πάρνωνα και την ορεινή βόρεια Πελοπόννησο και στις θηριωδίες που ακολούθησαν, των οποίων ο κατάλογος είναι τόσο μεγάλος που μία συνοπτική περιγραφή εδώ είναι αδύνατη.

Aντάρτες του 9ου συντάγματος Πελοποννήσου του ΕΛΑΣ που συμμετείχαν στη μάχη του Μελιγαλά (13-15 Σεπτεμβρίου 1944).

Όταν οι Γερμανοί αποχωρούν οριστικά από την Καλαμάτα, στις 6 Σεπτεμβρίου 1944, η πόλη βρίσκεται στα χέρια των Ταγμάτων Ασφαλείας και της Χωροφυλακής, που έως τότε συνεργάζονταν με τους κατακτητές. Η Χωροφυλακή ήταν έκτοτε η μόνη εξουσία στην πόλη. Ο ΕΛΑΣ περικυκλώνει την πόλη με σκοπό να αιχμαλωτίσει όλη τη δύναμη των Ταγμάτων Ασφαλείας και της Χωροφυλακής. Η επίθεση ξεκινά τα χαράματα της 9ης Σεπτεμβρίου και μέχρι το τέλος της ημέρας η πόλη έχει πέσει στα χέρια του ΕΛΑΣ, με τη συνδρομή των περισσοτέρων κατοίκων, οι οποίοι πήραν τα όπλα αναζητώντας τους ενόχους για τα εγκλήματα εις βάρος τους ή εις βάρος συγγενών τους. Οι μαρτυρίες για το με πόση δυσκολία, οι ΕΛΑσίτες συγκρατούσαν τον κόσμο που ήθελε να λιντσάρει τους ταγματασφαλίτες (και κάποιες φορές το πέτυχε) είναι συγκλονιστικές (Βλ. Γρηγόρης Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία και τους γύρω νομούς, σελ. 308-310).

Άρης Βελουχιώτης (Λαμία, 27 Αυγούστου 1905 – Μεσούντα Άρτας, 15 Ιουνίου 1945), ηγετική μορφή της Εθνικής Αντίστασης και μια από τις τραγικότερες φυσιογνωμίες της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Ο Βελουχιώτης κατέβηκε στην Πελοπόννησο και πολέμησε ως επικεφαλής του ΕΛΑΣ της περιοχής εναντίον των Ταγμάτων Ασφαλείας.

Περίπου 100-120 ταγματασφαλίτες διέφυγαν από την πόλη και κατέφυγαν στο Μελιγαλά. Ο ΕΛΑΣ μετά την απελευθέρωση της Καλαμάτας κινήθηκε απευθείας κατά του Μελιγαλά. Η εκπόρθηση του δεν ήταν απαραίτητη μόνο για την επιβολή της κυριαρχίας του στην Πελοπόννησο. Ο Μελιγαλάς ήταν σύμβολο, στρατηγείο, αρχηγείο των Ταγμάτων Ασφαλείας. Έπρεπε να εξαφανιστεί. Η δύναμη των Ταγμάτων που υπερασπίστηκαν το Μελιγαλά (στρατιώτες και αξιωματικοί) ήταν περίπου κάτι παραπάνω από 1000 άνδρες, 800 του Μελιγαλά, 100-120 που ήρθαν δύο μέρες πριν τη μάχη από το Κοπανάκι, κι όσοι διέφυγαν από την Καλαμάτα. Η οχύρωση της πόλης ήταν αρκετά ισχυρή και προβλεπόταν σκληρή μάχη. Η συνολική δύναμη του ΕΛΑΣ που πολιόρκησε το Μελιγαλά ανήλθε σχεδόν σε 1200 άνδρες. Κάποιες απόπειρες για συμβιβασμό (όπως του αρχιμανδρίτη Ιωήλ Γιαννακόπουλου, που πρότεινε παράδοση των ταγματασφαλιτών με την εγγύηση ότι θα διασφαλιζόταν η ζωή τους) απορρίφθηκαν εκατέρωθεν (Βλ. και Σπύρος Γ. Ξιάρχος, Η αλήθεια για το Μελιγαλά).

Το νεκροταφείο των εκτελεσθέντων του Μελιγαλά

Η επίθεση ξεκίνησε στις 5.30 το πρωί της 13ης Σεπτεμβρίου 1944 και ύστερα από τρεις ήμέρες άγριων μαχών με βαριές απώλειες εκατέρωθεν (οι λεπτομέρειες της πολιορκίας δεν έχουν ιδιαίτερη σημασία εδώ), ο Μελιγαλάς έπεσε τελικά στα χέρια των ανταρτών. Tη λήξη της μάχης ακολούθησε άγρια εισβολή των αμάχων στο Μελιγαλά και ανεξέλεγκτο πλιάτσικο. Δεν ήταν τόσο λαφυραγώγηση όσο ήταν εκδίκηση, ειδικά από τους κατοίκους χωριών που είχαν υποστεί επιδρομές των ταγματασφαλιτών του Μελιγαλά. Μετά το πρώτο κύμα εκδίκησης έγιναν εκτελέσεις με οργανωμένο τρόπο. Οι εαμικές οργανώσεις της περιοχής είχαν εφοδιάσει τον ΕΛΑΣ με καταλόγους ονομάτων των επικεφαλής ταγματασφαλιτών, που κατά την εκτίμηση τους έπρεπε να διωχθούν για βεβαιωμένα εγκλήματα. Οι αριθμός δεν ξεπέρναγε τους 60. Οι υπόλοιποι έπρεπε ν' αφεθούν ελεύθεροι. Η γραμμή παραβιάστηκε. Κανείς δεν γνωρίζει τον ακριβή αριθμό των εκτελεσθέντων γιατί αυτός καλύφθηκε από το μύθο, αλλά από πουθενά δεν προκύπτουν σφαγές γυναικόπαιδων. Στήθηκε ανταρτοδικείο με συνοπτικές διαδικασίες και τα κριτήρια εκτέλεσης ή απαλλαγής δεν ήταν πάντα ξεκάθαρα.

Ο όρκος των μελών των Ταγμάτων Ασφαλείας

Ο Παντελής Μούτουλας στο έργο του το περιγράφει με εξαιρετικό τρόπο: «Ούτε μπορεί να βεβαιωθεί ότι, ύστερα από τόσες επιδρομές των ταγματασφαλιτών στα χωριά, λεηλασίες, φόνους, βιασμούς κλπ, η κρίση της δικαιοσύνης υπήρξε αδιάβλητη στο Μελιγαλά.» (Π. Μούτουλας. Πελοπόννησος 1940-1945, Η περιπέτεια της επιβίωσης, του διχασμού και της απελευθέρωσης, σελ. 579-581). Ο Μελιγαλάς ηταν η άγρια εκδικητική απόδοση δικαιοσύνης των αγωνιστών και των θυμάτων της Κατοχής ενάντια στους συνεργάτες των Γερμανών και των Ιταλών. Έτσι τελείωσε η ιστορία της μάχης του Μελιγαλά. Από εκεί και ύστερα άρχισαν οι μύθοι...

Bιβλιογραφία:

-Νίκος Ι. Ζερβής, Η γερμανική κατοχή στη Μεσσηνία, αυτοέκδοση, Καλαμάτα, α' έκδοση, 1998.
-Γρηγόρης Κριμπάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία και τους γύρω νομούς, αυτοέκδοση, Καλαμάτα.
-Παντελής Μούτουλας, Πελοπόννησος 1940-1945, Η περιπέτεια της επιβίωσης, του διχασμού και της απελευθέρωσης, Αθήνα, 2004.
-Κωνσταντίνος Μπρούσαλης, Η Πελοπόννησος στο πρώτο ανταρτικο, Επικαιρότητα, Αθήνα, 1977.
-Σπύρος Γ. Ξιάρχος, Η αλήθεια για το Μελιγαλά, Καλαμάτα, 1982.
-Ηλίας Παπαστεριόπουλος Ο Μωρηάς στα οπλα, τ. 6, Έρευνα και κριτική της νεοελληνικής ιστορίας, αυτοέκδοση, Αθήνα, 1965.
-Γιάννης Η. Σχινάς, Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία, αυτόεκδοση, Αθήνα, β' έκδοση, 1984.
-Γιάννης Η. Σχινάς, Αντίσταση και αντιστασιακός τύπος στη Μεσσηνία, β' έκδοση, 1981.

Via